ავტორი: ირაკლი ადეიშვილი
ადვოკატი

კომერციული იურიდიული პირების დირექტორების პასუხისმგებლობა

(საქართველოს უზენაესი საამართლოს პრაქტიკის მიმოხილვა)

შესავალი

დირექტორები თითოეული კომერციული იურიდიული პირის საქმიანობაში წამყვან ფიგურებს წარმოადგენენ. ამ უკანასკნელთა წარმატება დიდწილად სწორედ დირექტორთა სწორ და გამართულ სამეწარმეო გადაწყვეტილებებს ემყარება. ამიტომ, გასაკვირი არაა, რომ თითქმის ყველა საწარმოში დირექტორად ინიშნება ისეთი პირი, რომელიც საწარმოს დამფუძნებელთა ნდობით სარგებლობს. სწორედ ეს ნდობა განაპირობებს დირექტორის თავდაპირველ საქმიანობას, რომელიც დროთა განმავლობაში შეიძლება გაიზარდოს ან პირიქით შემცირდეს. ყოველ შემთხვევაში, ფაქტი ერთია - დირექტორის განსაკუთრებული სამართლებრივი და ფაქტობრივი მდგომარეობა (რასაც განაპირობებს წარმომადგენლობითი და ხელმძღვანელობითი უფლებამოსილებებით აღჭურვა), კომერციული იურიდიული პირის სტრუქტურაში  წამყვან ადგილს ანიჭებს მას. ცხადია, მისი უფლებამოსილება შეიძლება საწარმოს წესდებით ან კანონით გარკვეულად შეზღუდული იყოს (მაგალითად, გარკვეული გარიგებებისთვის დასჭირდეს პარტნიორთა კრების თანხმობა), მაგრამ ეს გამონაკლისები ვერ ცვლის მის წამყვან როლს საწარმოში და იგი გადაწყვეტილების მიმღებ და განმახორციელებელ ძირითად სუბიექტად რჩება.

ამ თავისებურების გათვალისწინებით, გასაკვირი არაა, რომ დამფუძნებლები ყოველთვის ცდილობენ დირექტორად მათთვის მისაღები პიროვნება დანიშნონ. თუმცა, დროთა განმავლობაში, ეს გადაწყვეტილებები ხშირად  მინორიტარი პარტნიორების/აქციონერების უკმაყოფილებას იწვევს-პარტნიორთა შორის პრობლემების შემთხვევაში ხომ დირექტორი ფაქტიურად, მაჟორიტარი პარტნიორის მხარეს იჭერს და მინორიტარ პარტნიორებს, მათი უფლებებით ეფექტურად სარგებლობისას, დაბრკოლებებს უქმნის. გარდა ამისა, არაა გამორიცხული დირექტორის მხრიდან წარმომადგენლობითი და ხელმძღვანელობითი უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების შემთხვევებიც, რაც, თავის მხრივ, უამრავ დავას და კონფლიქტს იწვევს. საკონსტიტუციო სასამართლომ თავის 2014 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილებაში მართებულად შენიშნა (საქმე #1/1/543, §54), რომ „ხელმძღვანელის/წარმომადგენლის დანიშვნისას მეწარმე სუბიექტი უნდა აცნობიერებდეს რისკს, რომელიც ასეთ გადაწყვეტილებას შეიძლება ახლდეს თან“. 

აქედან გამომდინარე, მოცემულ სტატიაში, ჩვენ განვიხილავთ საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მთელი რიგი გადაწყვეტილებებით ჩამოყალიბებულ მიდგომებს დირექტორთა პასუხისმგებლობის მიმართ, დავინახავთ თუ რა შემთხვევებში, რა ფაქტობრივი გარემოებების არსებობისას და რა მოცულობით შეიძლება დაეკისროს დირექტორს პასუხისმგებლობა და როგორ შეუძლია მას, სათანადო პირობებში, თავი დაიცვას ასეთი სარჩელებისაგან.

თავი პირველი

ზრუნვის მოვალეობა

„მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონში განხორციელებული უამრავი ცვლილების მიუხედავად, დირექტორთა პასუხისმგებლობის განმსაზღვრელი მუხლები მასში თავიდანვე არსებობდა, ხოლო უშუალოდ პასუხისმგებლობის საკითხი ყოველთვის იდგა ხოლმე სასამართლოების წინაშე. მაგალითად, ჯერ კიდევ 2003 წლის 21 მარტის განჩინებაში (საქმეზე #3კ-1244-02) საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ განმარტა, რომ „როდესაც მოსარჩელე საზოგადოება დირექტორისაგან ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნას საფუძლად უდებს იმ გარემოებას, რომ მოპასუხე დირექტორმა ჩაიდინა დანაშაული და ზიანი მიაყენა საზოგადოებას, მტიცებულება, რომლითაც უნდა დადასტურდეს მოთხოვნის საფუძვლიანობა, არის სისხლის სამართლის საპროცესო წესით მიღებული დოკუმენტი, რომელიც ადასტურებს ამგვარი ფაქტის ნამდვილობას. სხვა შემთხვევაში მოსარჩელის მოთხოვნის საფუძველი შეიძლება იყოს ის გარემოებანი, რომ დირექტორის გადაწყვეტილება ხელსაყრელი არ იყო საზოგადოებისათვის და მან სათანადო ზრუნვა არ გამოიჩინა საზოგადოების ქონებაზე“.

სწორედ ზრუნვის მოვალეობის დარღვევა გახდა დირექტორთა პასუხისმგებლობის საფუძველი საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მიერ 2015 წლის 6 მაისს მიღებულ ორ გადაწყვეტილებაში (საქმეები #ას-1307-1245-2014 და ას-1158-1104-2014). ზოგადად, ეს ორივე საქმე შეიძლება უმნიშვნელოვანეს საქმეებად ჩაითვალოს გამჭოლი პასუხისმგებლობის ძირითადი ელემენტების განსაზღვრისა და იმავდროულად, დირექტორთა პასუხისმგებლობის სტანდარტის დადგენის თვალსაზრისით. ორივე საქმის ფაბულა მსგავსია, ამიტომ, მხოლოდ ერთ-ერთ მათგანზე (საქმე #ას-1158-1104-2014) შევაჩერებ მკითხველის ყურადღებას და ამასთან, მხოლოდ დირექტორის პასუხისმგებლობის განსაზღვრის კუთხით.

საქმის მოკლე შინაარსი: კანონიერ ძალაში შესული განაჩენით გ.კ.-ს როგორც შპს „თ და კ“-ს დირექტორს მსჯავრი დაედო დიდი ოდენობით გადასახადებისათვის განზრახ თავის არიდებისათვის. მიუხედავად ამისა,  შემოსავლების სამსახურმა სამოქალაქო სამართალწარმოების წესით დამატებით წარადგინა სარჩელი და მოითხოვა როგორც უშუალოდ საწარმოზე - შპს „თ. და კ“-ზე, ასევე დირექტორსა და პარტნიორებზე ზიანის ანაზღაურების დაკისრება სამოქალაქო კოდექსის 992-ე მუხლით. ბათუმის საქალაქო სასამართლოს მიერ სარჩელი არ დაკმაყოფილდა, მაგრამ ქუთაისის სააპელაციო სასამართლომ გააუქმა ეს გადაწყვეტილება და ახალი გადაწყვეტილებით სარჩელი დააკმაყოფილა და როგორც პარტნიორებს, ისე დირექტორს დააკისრა 60 814 ლარი და 7 768 ლარი შპს „თ და კ“-ს ვალდებულებების მიმართ სუბსიდიარულად. ეს გადაწყვეტილება საკასაციო საჩივრით გაასაჩივრა მხოლოდ ორმა მხარემ სსიპ შემოსავლების სამსახურმა და პარტნიორმა თ.ფ-მ. ამასთან, მიუხედავად იმისა, რომ დირექტორს - გ.კ.-ს არ ჰქონდა გასაჩივრებული ქუთაისის სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება, საკასაციო სასამართლომ მაინც იმსჯელა შპს „თ და კ“-ს საგადასახადო ვალდებულებებისათვის მისი დირექტორის პასუხიმგებლობის შესახებ.

საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დასაბუთება: საკასაციო სასამართლომ განმარტა, რომ „მრავალ ქვეყანაში საგადასახდო ვალდებულებების აღსრულების დამატებითი ღონისძიების სახით გამოიყენებოდა საწარმოს დირექტორებისა და, ზოგიერთ შემთხვევაში, პარტნიორების პირდაპირი და უშუალო პასუხისმგებლობა საწარმოს საგადასახადო ვალდებულებებისათვის, იმ შემთხვევაში თუ დადგენილი იყო, რომ საწარმოს აღნიშნული ვალდებულებების შესრულება თავად არ შეეძლო“. მოიხმო რა „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 9.6 მუხლი, პალატამ აღნიშნა, რომ „დირექტორს ეკისრებოდა განსაკუთრებული მოვალეობები საწარმოს წინაშე, რომლებსაც ეწოდება ფიდუციური მოვალეობები და რომლებიც, სხვასთან ერთად, მოიცავდა დირექტორის მოვალეობას საზოგადოების საქმეებს გაძღოლოდა კეთილსინდისიერად, კერძოდ, ეზრუნა ისე, როგორც ზრუნავდა ანალოგიურ თანამდებობაზე და ანალოგიურ პირობებში მყოფი ჩვეულებრივი, საღად მოაზროვნე პირი და ემოქმედა იმ რწმენით, რომ მისი ეს მოქმედება ყველაზე ხელსაყრელი იქნებოდა საზოგადოებისათვის („ზრუნვის მოვალეობა“)“.

ზრუნვის მოვალეობის მითითების შემდეგ, საკასაციო პალატამ მოიხმო „ბიზენს გადაწყვეტილების მართებულობის“ საყოველთაოდ ცნობილი პრინციპი და განმარტა, რომ „ზრუნვის მოვალეობა მოითხოვდა დირექტორსაგან მიეღო ისეთი გადაწყვეტილებები, რომლებიც გამოიწვევდა საწარმოს მოგების გაზრდას, ხოლო ასეთი გადაწყვეტილებები შეიძლება ყოფილიყო მაღალი რისკის მატარებელი და მცდარიც, თუმცა „ბიზნეს გადაწყვეტილების მართებულობის“ პრეზუმფციიდან გამომდინარე, თუ ხელმძღვანელი კეთილგონიერების ფარგლებში მოქმედებდა იმ რწმენით, რომ  მისი გადაწყვეტილება მიღებული იყო საზოგადოების საუკეთესო ინტერესების დაცვის მიზნით და ამ გადაწყვეტილების მიღებისას იგი ინფორმირებული იყო იმ ზომით, რაც მას, მოცემულ ვითარებაში საკმარისად მიაჩნდა, ამ გადაწყვეტილების შედეგებისათვის საწარმოს დირექტორი დაცული იყო პირადი პასუხისმგებლობისაგან“.

ამ დასაბუთებით თითქოს არ უნდა დამდგარიყო დირექტორის მიმართ პასუხისმგებლობის საკითხი, მაგრამ საკასაციო პალატამ მსჯელობა გადაიტანა საგადასახადო ვალდებულებების თავისებურებაზე და ხაზი გაუსვა, რომ „მართებული ბიზნეს გადაწყვეტილების მიღების“ სტანდარტი დირექტორს აკისრებდა მოვალეობას არ ჩართულიყო გადასახადებისაგან თავის არიდების უკანონო სქემებში“. ვინაიდან, სისხლის სამართლის საქმეზე მიღებული განაჩენით დადგენილი იყო, რომ გ.კ. როგორც დირექტორი თავს არიდებდა გადასახადების გადახდას, საკასაციო პალატას სხვა არაფერი დარჩენოდა გარდა იმისა, რომ დაესკვნა, „საწარმოს გადასახადების გადახდისაგან თავის არიდებაში მონაწილეობით დირექტორმა გ.კ.-მ დაარღვია ზრუნვის მოვალეობა საწარმოს წინაშე, რაც იწვევდა „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 9.6 მუხლით გათვალისიწინებულ შედეგს, კერძოდ, ზრუნვის მოვალეობის დარღვევით საზოგადოების წინაშე წარმოშობილი ზიანისათვის დირექტორი პასუხს აგებდა მთელი თავისი ქონებით, პირდაპირ და უშუალოდ“.

საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ ხაზი გაუსვა რა პირის ქმედებაში კანონით განსაზღვრული ნიშნების არსებობის აუცილებლობას, მიუთითა, რომ „როდესაც დადგენილი იყო, რომ:  ა) საწარმოს გააჩნდა საგადასახადო ვალდებულება; ბ) საწარმოს არ შესწევდა ამ ვალდებულების გადახდის  უნარი; გ) სახეზე იყო ისეთი ვითარება, როცა ანაზღაურება აუცილებელი იყო სახელმწიფოს, როგორც კრედიტორის დასაკმაყოფილებლად, საწარმო ვალდებული იყო მოეთხოვა ზიანის ანაზღაურება დირექტორისაგან. მოცემულ შემთხვევაში, ასეთი მოთხოვნა დირექტორის მიმართ საწარმოს არ ჰქონდა დაყენებული. ასეთ შემთხვევაში, „მეწარმეთა კანონის“ მე-9 მუხლის მე-6 პუნქტის შესაბამისად, კრედიტორი უფლებამოსილი იყო მოეთხოვა საზოგადოებას დაეყენებინა დირექტორის მიმართ ანაზღაურების მოთხოვნა.  იმავე კანონის ნორმებიდან გამომდინარე, საზოგადოების სახელით დირექტორის პასუხისმგებლობის მოთხოვნის უფლება ჰქონდათ როგორც საზოგადოების სხვა დირექტორებს (დირექტორთა საბჭოს), ისე პარტნიორებსაც“.

იმ საკითხზე მსჯელობისას, შეიძლებოდა თუ არა კრედიტორს უშუალოდ დირექტორისაგან მოეთხოვა საზოგადოების ვალდებულების შესრულება, მაშინ როცა აშკარა იყო, რომ საწარმოსათვის მისი დირექტორის პასუხისმგებლობის მოთხოვნას კრედიტორის მხრიდან არავითარი შედეგი არ ექნებოდა, საკასაციო სასამართლომ გამოიყენა „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 9.6 მუხლი და ყოველგვარი ორაზროვნების გარეშე აღნიშნა შემდეგი: „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-9 მუხლის მე-6 პუნქტის შინაარსიდან გამომდინარე, რომელიც საწარმოს უარს დირექტორისაგან რეგრესული ანაზღაურების მოთხოვნაზე ბათილად მიიჩნევს, თუ ასეთი ანაზღაურება საზოგადოების კრედიტორთა დასაკმაყოფილებლად აუცილებელი იყო. დადგენილი ფაქტობრივი გარემოებების არსებობის პირობებში, სახელმწიფოს, როგორც კრედიტორს უფლება ჰქონოდა უშუალოდ მოეთხოვა ანაზღაურება დირექტორისგან. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოაღნიშნული ნორმის შინაარსიდან გამომდინარე,  ასევე ნათელი იყო, რომ საწარმოს დირექტორის პასუხისმგებლობა საწარმოს ვალდებულებების მიმართ სუბსიდიურია, ე.ი. მის მიმართ კრედიტორის მხრიდან მოთხოვნა შესაძლებელია დამდგარიყო მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ საზოგადოებას კრედიტორის დაკმაყოფილების საშუალება არ გააჩნდა“.

რაც შეეხება ვალდებულების მოცულობას, საკასაციო პალატამ აღნიშნა, რომ „ქუთაისის სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილებით დირექტორს საწარმოსთვის დარიცხული გადასახდის მხოლოდ ძირითადი თანხა ჰქონდა დაკისრებული, მაშინ როცა სსიპ შემოსავლების სამსახური საკასაციო საჩივრით მასზე საურავის დაკისრებასაც ითხოვდა. საკასაციო პალატამ საურავი პირგასამტეხლოს ერთ-ერთ სახედ, კანონისმიერ პირგასამტეხლოდ მიიჩნია და აღნიშნა, რომ „სამოქალაქო კოდექსის 420-ე მუხლით გათვალისწინებული მოწესრიგება გამოიყენებოდა მხოლოდ მხარეთა შეთანხმებით გათვალისწინებულ პირგასამტეხლოსთან მიმართებით და ვერ იქნებოდა გამოყენებული განსახილველი შემთხვევის მიმართ, რადგან სასამართლოს არ შეეძლო შეემცირებინა კანონით დადგენილი პირგასამტეხლოს ოდენობა“.

საბოლოო ჯამში, საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებით საწარმოს დირექტორს გ.კ-ს და დომინანტ პარტნიორს მ.კ-ს სსიპ შემოსავლების სამსხურის სასარგებლოდ შპს „თ და კ“-ს ვალდებულების მიმართ სუბსიდიარულად, ხოლო ერთმანეთის მიმართ სოლიდარულად დააკისრა 233 636 ლარი, როგორც ძირითადი თანხის, ისე პირგასამტეხლოს სახით. მეორე პარტნიორის - თ. ფ-ს მიმართ კი საქმე ხელახლა განსახილველად დაუბრუნა ქუთაისის სააპელაციო სასამართლოს.

2015 წლის 6 მაისს მიღებულ ამ და მეორე მსგავს საქმეზე მიღებულ გადაწყვეტილებას დიდი გამოხმაურება მოჰყვა საქართველოს იურიდიულ წრეებში. მათ გამოუჩნდათ როგორც მხარდამჭერები, ისე-მოწინააღმდეგეები. მიუხედავად ამისა, ფაქტი ერთია-საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა დირექტორის ზრუნვის მოვალეობის გარკვეული ფარგლები, გარკვეული საზომი, რომელიც უკვე განსაზღვრულია და დირექტორებისთვის ერთგვარ მიმართულებას წარმოადგენს საწარმოთა მართვისას წარმოშობილი უამრავი საკითხის გადაწყვეტის საქმეში.

საბოლოოდ, საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ 2016 წლის 23 მარტს მიღებულ განჩინებაში, საქმე #ას-61-59-2016, პირდაპირ მიუთითა იმ ოთხ ნიშანზე, რომელთა ერთობლიობაც წარმოშობს დირექტორთა პასუხისმგებლობას საწარმოს კრედიტორთა წინაშე და აღნიშნა, რომ „კრედიტორის წინაშე საზოგადოების დირექტორის პასუხისმგებლობა დგება ისეთ შემთხვევებში როდესაც: 1) დირექტორის ბრალეული მოქმედებით გამოწვეული ზიანისთვის კრედიტორის მიმართ საწარმოს გააჩნია ვალდებულება; 2) საწარმოს არ შესწევს ამ ვალდებულების შესრულების უნარი; 3) არსებობს ისეთი ვითარება, როცა ანაზღაურება აუცილებელია კრედიტორის დასაკმაყოფილებლად; 4) თავად საწარმო არ აყენებს დირექტორის მიმართ პასუხისმგებლობის მოთხოვნას“.

თავი მეორე

პარტნიორთა/აქციონერთა დერივაციული სარჩელები დირექტორთა წინააღმდეგ

„მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონი უშვებს აქციონერთა/პარტნიორთა მხრიდან დერივაციული სარჩელის წარდგენას საწარმოს მოთხოვნის განსახორციელებად, თუ საწარმო არ ახორციელებს თავის მოთხოვნას მესამე პირის მიმართ. მაგრამ კანონი პირდაპირ არ საუბრობს იმის შესახებ, უნდა მოიაზრებოდეს თუ არა ასეთ „მესამე პირებში“ საწარმოს დირექტორები. მიუხედავად ამისა, საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ დაუშვა დერივაციული სარჩელების წარდგენა საწარმოს დირექტორების მიმართაც. ამის ნათელი მაგალითია 2018 წლის 6 ნოემბერს განხილული საქმე #ას-687-658-2016.

საქმის მოკლე შინაარსი: მოსარჩელე პ.ნ-მ (რომელიც იყო შპს „ი-სის“ 49%-ის მფლობელი პარტნიორი) სარჩელი წარადგინა სასამართლოში ამავე საწარმოს დირექტორის - ი.რ.-ის წინააღმდეგ, რომელიც საწარმოს დირექტორი გახდა 2014 წლის განმავლობაში. 2014 წელს ი.რ.-მ როგორც დირექტორმა საწარმოს სახელით სარჩელი წარადგინა ყოფილი დირექტორის თ. ჭ-ს წინააღმდეგ და მოითხოვა საწარმოსთვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურება იმ მოტივით, რომ საწარმო საქონელს ჰყიდდა ერთ-ერთ სხვა საწარმოზე მოგების მეტად დაბალი ფასნამატით, მაშინ, როცა სხვა საწარმოებზე ჰყიდდა უფრო მაღალი ფასნამატით. საბოლოოდ, ამ სარჩელზე ი.რ.-მ, როგორც საწარმოს დირექტორმა, უარი თქვა, რის გამოც საქმის წარმოება შეწყდა. გარდა ამ დავისა საწარმო აწარმოებდა ასევე სხვა დავას, სხვა საწარმოზე თანხის დაკისრების თაობაზე, რომელზედაც ასევე უარი თქვა საწარმოს მაშინდელმა დირექტორმა ი.რ.-მ და ამ საქმეზეც შეწყდა წარმოება. ანუ დირექტორმა ორ საქმეზე შეწყვიტა საქმის წარმოება, მათ შორის ერთი საქმე ეხებოდა ყოფილი დირექტორი მიმართ დავას, მეორე კი -სხვა საწარმოს მიმართ დავას. პ.ნ-მ, როგორც აქციონერმა, მიიჩნია, რომ სარჩელებზე უარის თქმის გამო საწარმოს ზიანი მიადგა და მოითხოვა ი.რ-ზე 31 400, 87 ლარის (როგორც დაბალი ფასნამატის გამოყენებით მიყენებული ზიანი) და 39 654,9 ლარის დაკისრება (როგორც სხვა საწარმოსთან დავის შეწყვეტის გამო მიყენებული ზიანი). თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის მიერ სარჩელი არ დაკმაყოფილდა, თბილისის სააპელაციო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატამ გააუქმა ეს გადაწყვეტილება და ახალი გადაწყვეტილებით ი.რ-ს 71 055 ლარი დააკისრა. საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ შეცვალა ეს გადაწყვეტილება და ახალი გადაწყვეტილება მიიღო.

საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მოტივაცია: საკასაციო სასამართლომ განმარტა, რომ „თანამედროვე საკორპორაციო სამართალში დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა „სამეწარმეო განსჯის წესს“; ანუ, მოქმედებდა პრეზუმფცია, რომ გადაწყვეტილების მიღებისას, საწარმოს დირექტორები მოქმედებდნენ კორპორაციის საუკეთესო ინტერესებიდან გამომდინარე, კეთილსინდისიერებისა და ინფორმირებულობის პრინციპის დაცვით. შესაბამისად, დირექტორების წინააღმდეგ სარჩელის შეტანის შემთხვევაში, მოსარჩელე მხარე ვალდებული იყო, გადაელახა აღნიშნული პრეზუმფცია. დერივაციული სარჩელი წარმოადგენდა დირექტორთა კორპორაციული ანგარიშვალდებულების მექნიზმს. დერივაციული სარჩელი უზრუნველყოფდა, რომ დირექტორის არამართლზომიერი ქმედებით გამოწვეული ზიანი ანაზღაურებული ყოფილიყო კომპანიისათვის კომპანიის სახელით მოქმედი აქციონერის (პარტნიორის) მიერ სასამართლოსათვის მიმართვის გზით.  ასეთი სარჩელი, ერთის მხრივ, ერთგვარი პრევენცია იყო დირექტორის მხრიდან გადაცდომის საწინააღმდეგოდ, როდესაც მას გააზრებული ჰქონდა, რომ აქციონერი (პარტნიორი) უფლებამოსილი იყო დირექტორატის გვერდის ავლით დამოუკიდებლად აღეძრა სარჩელი კომპანიის სახელით და მოეთხოვა ზიანის ანაზღაურება. ამდენად, ცხადია, რომ საკასაციო სასამართლომ დირექტორის პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის მოიხმო ე.წ. „სამეწარმეო განსჯის წესი“, რომელიც პირდაპირი სახით „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონში არაა მოცემული და განმარტებული.

საკასაციო პალატამ აღნიშნა, რომ „საწარმოს სასარგებლოდ 31 400,87 ლარის ოდენობით ზიანის ანაზღაურების ი.რ-სთვის დაკისრების არამართლზომიერება განპირობებული იყო საკორპორაციო სამართალში დამკვიდრებული პრეზუმფციით, რომელიც კომპანიის დირექტორს იცავდა არაპროპორციული პასუხისმგებლობისაგან. დირექტორის გადაწყვეტილებები შეიძლება ყოფილიყო მაღალი რისკის მატარებელიც და მცდარიც, თუმცა „ბიზნეს გადაწყვეტილების მართებულობის“ პრეზუმფციიდან გამომდინარე, თუ ხელმძღვანელი კეთილგონიერების ფარგლებში მოქმედებდა იმ რწმენით, რომ მისი გადაწყვეტილება მიღებული იყო საზოგადოების საუკეთესო ინტერესების დაცვის მიზნით და ამ გადაწყვეტილების მიღებისას იგი ინფორმირებული იყო იმ ზომით, რაც მას, მოცემულ ვითარებაში საკმარისად მიაჩნდა, ამ გადაწყვეტილების შედეგებისათვის კომპანიის დირექტორი დაცული იყო პირადი პასუხისმგებლობისაგან“. ამ მსჯელობიდან გამომდინარე, საკასციო პალატა მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ „მოსარჩელის მიერ მხოლოდ იმ გარემოებაზე მითითება, თითქოსდა დირექტორმა არამართლზომიერად განკარგა საპროცესო უფლება მოეთხოვა კომპანიის ყოფილი დირექტორისაგან უმართებულო გადაწყვეტილების მიღებით მიყენებული ზიანის ანაზღაურება, დაუსაბუთებელი იყო. აღსანიშნავი იყო, რომ კომპანიის საზოგადოების ოპერაციების დაგეგმვასა და განხორციელებას უზრუნველყოფდა დირექტორი. თუკი დირექტორის მიმართ ვრცელდებოდა „ბიზნეს გადაწყვეტილების მართებულობის“ პრეზუმფცია კორპორაციული მართვის პროცესში, არსებობდა ისეთივე დასაბუთებული ვარაუდის საფუძველი, რომ ყოფილი დირექტორის მიმართ აღძრული სარჩელის პერსპექტიულობა იმავე პრეზუმფციიდან გამომდინარე, ნაკლებად სავარაუდო ყოფილიყო და არ შეიძლებოდა მიჩნეული ყოფილიყო საწარმოსთვის მიყენებული ზიანის დამადასტურებელ უტყუარ გარემოებად. აქედან გამომდინარე, ყოფილი დირექტორის მიმართ „უმართებულო“ ბიზნეს გადაწყვეტილების მიღების ფაქტობრივი საფუძვლით აღძრული სარჩელის პესპექტივის  მოსპობა, ვერ მიიჩნეოდა საკმარის საფუძველად, რომ დირექტორის გადაწყვეტილება სარჩელზე უარის თქმის ნაწილში მიჩნეულ ყოფილიყო პირადი დაინტერესებით, კომპანიის საზიანოდ მიღებულ გადაწყვეტილებად და საფუძვლად დასდებოდა მოქმედი დირექტორისათვის მატერიალური ზიანის ანაზღაურების დაკისრებას“. აქედან შეიძლება დავასკვნათ მხოლოდ ერთი რამ-მოცემულ შემთხვევაში, „ბიზნეს გადაწყვეტილების მართებულობის“ პრინციპმა პირდაპირ დაიცვა დირექტორი პირადი პასუხისმგებლობისაგან.

მიუხედავად ამისა, საკასაციო პალატას გაუჭირდა იგივე არგუმენტი გაეზიარებინდა მეორე სასარჩელო მოთხოვნის მიმართ სხვა საწარმოს წინააღმდეგ საქმის წარმოების შეწყვეტით მიყენებული ზიანის შესახებ. ამ შემთხვევაში უზენაესმა სასამართლომ აღარ გამოიყენა „ბიზნეს გადაწყვეტილების მართებულობის“ პრინციპი და განმარტა, რომ „აღნიშნული დავალიანების მოთხოვნაზე უარის თქმის საპროცესო უფლების რეალიზებით მიყენებული ზიანი არსებითად განსხვავდება იმ ზიანისაგან, რომელსაც მხოლოდ ჰიპოთეტურად ვარაუდობდა მინორიტარი პარტნიორი/მოსარჩელე კომპანიის დირექტორის მიერ მიღებული „ბიზნეს გადაწყვეტილების“ (დირექტორის საქმიანობა კორპორაციული მართვისას/ მატერიალური საკითხების გადაწყვეტა საწარმოს მართვისას) უმართებულობაზე მითითებით, რისთვისაც მტკიცების ტვირთის მაღალი სტანდარტი იყო საჭირო, რომ გაქარწყლებულიყო დირექტორის მიმართ მოქმედი პრეზუმფცია, რასაც ვერ ვიტყვოდით საპროცესო უფლების იმ თვალსაზრისით განხორციელებაზე, რა დროსაც, სარჩელი მიმართული იყო მოპასუხე საწარმოს მიმართ არსებული დავალიანების გადახდევინებისაკენ“. აქედან გამომდინარე, საკასაციო პალატამ დაასკვნა, რომ „მოპასუხემ საწამოს მიერ სხვა საწარმოს მიმართ თანხის გადახდის მიზნით აღძრულ სარჩელზე უარის თქმით დირექტორმა დაარღვია მასზე, როგორც დირექტორზე დაკისრებული ფიდუციური მოვალეობა, კონკრეტულად კი, ზრუნვის (გულმოდგინების) მოვალეობა, რამეთუ მოპასუხის ქმედებით კომპანიამ დაკარგა კომერციული შესაძლებლობა სასამართლო გადაწყვეტილებით მიეღწია სასურველი შედეგისათვის. მეტიც, კომპანიას მისი ქმედებით წაერთვა შესაძლებლობა ხელმეორედ იდავოს აღნიშნულ თანხასთან დაკავშირებით სასამართლოში. აღნიშნული კი მიუთითებდა მისი, როგორც კომპანიის დირექტორის მიერ ზრუნვის მოვალეობის დარღვევაზე, ვინაიდან მისი ქმედება ცხადყოფდა, რომ იგი კორპორაციის საუკეთესო ინტერესებისთვის არ მოქმედებდა, რითაც კომპანიას მიაყენა ზიანი 39 654.59 ლარის ოდენობით“. აქედან გამომდინარე, თავისი გადაწყვეტილებით უზენაესმა სასამართლომ ი.რ-ს დააკისრა 39 654, 59 ლარი საწარმოს სასარგებლოდ, მაგრამ იმავე გადაწყვეტილებით მოსარჩელე პ.ნ.-ს უარი ეთქვა ი.რ-ზე 31 400 ლარის დაკისრებაზე.

მოცემული გადაწყვეტილების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ერთ შემთხვევაში „ბიზნეს გადაწყვეტილების მართებულობის“ პრინციპმა სრულად დაიცვა დირექტორი პასუხისმგებლობისაგან, ხოლო მეორე შემთხვევაში-ვერა. ეს გარემოება შეიძლება აიხსნას თავად იმ დავების თავისებურებით, რომელთა შეწყვეტასაც ედავებოდნენ დირექტორს-პირველი დავა შეეხებოდა ძველი დირექტორის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას დაბალი ფასნამატით გაეყიდა საქონელი, ანუ გადაწყვეტილებას, რომელიც თავისთავად ექცეოდა „ბიზნეს გადაწყვეტილების მართებულობის“ პრინციპის მოქმედების ქვეშ და დიდი ალბათობით ვერ გადალახავდა მისი მართებულობის პრეზუმპციას. მაშინ, როდესაც, მეორე დავა შეეხებოდა სხვა საწარმოსაგან მიყენებული ზიანის ანაზღაურებას და არ არსებობდა რაიმე ხელშესახები მიზეზი, რომლის გამოც ასეთი დავის წარმოების გაგრძლებაზე უარის თქმა გამართლებული იქნებოდა, თუნდაც იმავე „ბიზნეს გადაწყვეტილების მართებულობის“ პრინციპით.

თავი მესამე

 დირექტორთა მიერ ფიდუციური მოვალეობის დარღვევის სხვა შემთხვევები და მტკიცების ტვირთი დერივაციულ სარჩელებში

დირექტორთა ფიდუციური მოვალეობების შესახებ საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ მთელი რიგი საქმეები განიხილა, თუმცა, მათ შორის არ შეიძლება არ აღინიშნოს 2019 წლის 23 იანვარს განხილული საქმე #ას-727-685-2016, რომელიც ასევე დერივაციული სარჩელის საფუძველზე იქნა წარმოებული.

საქმის მოკლე შინაარსი: შპს „ს“-ს პარტნიორი სხვა საწარმოებთან ერთად იყო შპს „ა“, რომლემაც სარჩელით მიმართა სასამართლო შპს „ს“-ს დირექტორის ვ.მ-ს წინააღმდეგ და მოითხოვა ამ უკანასკნელის მიერ საწარმოსთვის მიყენებული ზიანის სახით 46 857,53 ლარის დაკისრება. ასეთი მოთხოვნის საფუძველი გახდა ის, რომ დირექტორმა თავისივე საწარმოსთან 2014 წლის 1 მაისს გააფორმა ხელშეკრულება, რომლითაც დირექტორმა აიღო ვალდებულება თავისი საწარმოსთვის 781 000 ლარი გადაეცა სესხის სახით წლიურ 22%-ად. ამის შემდეგ, დირექტორმა, როგორც ფიზიკურმა პირმა, თავისივე საწარმოს ორი შემკვეთი იურიდიული პირისაგან ისესხა თანხები (ჯამში 781 000 ლარი) წლიურ 20 %-ად და თავის მმართველობაში მყოფ საწარმოს უკვე 22%-ად გადაასესხა. საგულისხმოა, რომ შპს „ს“ ამ ორივე შემკვეთი იურიდიული პირისთვის ახორციელებდა სამშენებლო-სამონტაჟო სამუშაოებს, რის შედეგადაც ორივე მათგანს ისედაც უნდა გადაეხადათ მისთვის ჯამში 883 000 ლარი მათთვის შესასრულებელი სამუშაოს სანაცვლოდ. საბოლოოდ, შპს „ს“-სა და თითოეულ თავის შემკვეთს, აგრეთვე, დირექტორს შორის დაიდო მოთხოვნის დათმობისა და ურთიერთმოთხოვნათა გაქვითვის შესახებ წერილობითი ხელშეკრულებები, რომელთა შედეგადაც საბოლოოდ შპს „ს“-ს ამ გარიგებების შედეგად პროცენტის სახით მოუწია 46 857,53 ლარის გადახდა, რასაც ითხოვდა კიდეც პარტნიორი დირექტორისაგან.

საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დასაბუთება: საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ გაიზიარა სააპელაციო სასამართლოს მოტივაცია სარჩელის დაკამყოფილების შესახებ და დამატებით აღნიშნა, რომ „დირექტორს არ შეეძლო მისთვის მინიჭებული უფლებამოსილებების იმ საზოგადოების ინტერესების საწინააღმდეგოდ გამოყენება, რომელსაც ის წარმოადგენდა. განსახილველ შემთხვევაში, როგორც კომპანიასთან, ისე მესამე პირებთან. 2014 წლის 1 და 6 მაისს, ასევე 3 ივნისს, მის მიერ დადებული შეთანხმებები თავისი შინაარსით უჩვეულო იყო და იმთავითვე ცხადყოფდა, რომ მათი შესრულება კომპანიისთვის ზიანის მომტანი იქნებოდა. გარდა ამისა, 2014 წლის 1 მაისის შეთანხმება დირექტორმა (კომპანიის წარმომადგენელმა) წარმოდგენილი პირის სახელით საკუთარ თავთან დადო და მისი ნამდვილობა დამოკიდებული იყო პარტნიორების თანხმობაზე (იხ. სსკ-ის 114-ე, 100-101-ე მუხლები).  აქედან გამომდინარე, დირექტორს არ შეეძლო ამ გარიგებების დადება ყველა პარტნიორის მონაწილეობით ჩატარებული კრების გადაწყვეტილების გარეშე (იხ. მეწარმეთა შესახებ კანონის 9¹.7-ე მუხლი). მტკიცების ტვირთის მატარებელმა დირექტორმა კანონით დასაშვები და უტყუარი მტკიცებულება ვერ წარუდგინა სასამართლოს იმის დასადასტურებლად, რომ ის ამ კონკრეტულ სიტუაციაში კომპანიის პარტნიორების მიერ მიღებული გადაწყვეტილების საფუძველზე მოქმედებდა“. იქვე საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ დამატებით ხაზი გაუსვა მტკიცების ტვირთის განაწილების საკითხს დერივაციულ სარჩელებში და აღნიშნა, რომ „დერივაციული სარჩელის განხილვისას მტკიცების თვალსაზრისით, მოსარჩელის ვალდებულებას წარმოადგენდა ზიანის არსებობის ფაქტის დამტკიცება, მას უნდა მიეთითებინა და წარედგინა მტკიცებულებები, რომლებიც ადასტურებდა საწარმოს მატერიალური დანაკლისის ფაქტს, რომელიც დირექტორის ბრალეული ქმედების შედეგი გახლდათ, ხოლო საწარმოს ხელმძღვანელობითი და წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების მქონე პირი ვალდებული იყო, გაექარწყლებინა ეს გარემოება იმგვარად, რომ იგი კანონის მოთხოვნათა შესაბამისად ასრულებდა დაკისრებულ მოვალეობებს და თუნდაც მატერიალური დანაკლისის არსებობის შემთხვევაში, ეს მდგომარეობა არ იყო დირექტორის ბრალეული ქმედების შედეგი. მოცემულ შემთხვევაში, საკასაციო პალატა მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ იმ პირობებში, როდესაც შპს ,,ს”-ს  ისედაც მისაღები ჰქონდა თანხები ნარდობის ხელშეკრულების ფარგლებში შემკვეთებისგან, მისი მხრიდან პროცენტიანი სესხის აღების აუცილებლობა და გადაუდებელი საჭიროება არ არსებობდა.

დირექტორის პასუხისმგებლობის შესახებ კიდევ ერთი საინტერესო მსჯელობა განავითარა საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ 2019 წლის 21 ოქტომბრის განჩინებაში საქმეზე #ას-1077-2018.

საქმის მოკლე შინაარსი: შპს „გ-ო“-ს 50%-ის წილის მფლობელმა პარტნიორმა ი.ხ-მ სარჩელით მიმართა სასამართლოს საწარმოს დირექტორის ნ.კ.-სა და მეორე, ასევე 50%-იანი წილის მფლობელი პარტნიორის ნ.ხ.-ს წინააღმდეგ და მოითხოვა აუდიტორული შემოწმების შედეგად გამოვლენილი და მანამდე აღურიცხავი დამატებითი შემოსავლის 81 314 ლარი დირექტორზე დაკისრება საწარმოს სასარგებლოდ.

საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დასაბუთება: საკასაციო პალატამ განმარტა, რომ „იმ პირობებში, როდესაც სსკ-ის იურიდიული პირის მომწესრიგებელი ნორმები და სპეციალური კანონი არ შეიცავდა პირდაპირ დათქმას  საწარმოს დირექტორთან დადებული ხელშეკრულების სამართლებრივი ბუნების თაობაზე, დგებოდა საკითხი იმის შესახებ, თუ ყველაზე უფრო რომელ სამართლებრივ ინსტიტუტთან იყო ეს ურთიერთობა ახლოს“. პალატამ აღნიშნა, რომ „დავალება იმ ხელშეკრულებათა რიცხვს მიეკუთვნებოდა, რომელიც დაკავშირებული იყო სამუშაოს შესრულებასთან, მისი საგანი იყო რწმუნებული პირის მიერ ერთი ან რამდენიმე იმგვარი მოქმედების შესრულება, რომელიც იწვევდა ამა თუ იმ შედეგის დადგომას და, როგორც წესი, ეფუძნებოდა ურთიერთნდობას, რწმუნებულის ვალდებულებას წარმოადგენდა დავალებული მოქმედების მმართველის გულისხმიერებით წარმოება და მიღწეული შედეგის ადრესატი ხდებოდა წარმოდგენილი პირი“. ამ ნიშნებიდან გამომდინარე, საკასაციო პალატა მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ ვინაიდან დირექტორს არ ჰქონდა წარმოდგენილი 81 314 ლარის შემოსავალი პირობებში ხარჯების გაქვითვის დამადასტურებელი მტკიცებულებები, დირექტორმა მტკიცების ტვირთი სარწმუნოდ ვერ გასწია, რის გამოც მას საბოლოო ჯამში დაეკისრა კიდეც ზემოაღნიშნული თანხა. 

ამდენად, საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ არა მარტო დაუშვა დერივაციული სარჩელები დირექტორების წინააღმდეგ, არამედ ასეთ სარჩელებში საწარმოს სახსრების მართლზომიერად გამოყენების მტკიცების ტვირთი დირექტორზე გადაიტანა და ასეთი ტვირთის განუხორციელებლობის შედეგად კი ზიანის ანაზღაურებაც მასვე დააკისრა.

თავი მეოთხე

 დირექტორის მიერ უფლებების მართლზომიერად განხორციელების ვალდებულება

ბოლო პერიოდში, საქართველოს უზენაესი სასამართლო, სამოქალაქო სამართლებრივი ურთიერთობების შეფასებისას, განსაკუთრებით ხშირად იყენებს  სამოქალაქო კოდექსის 115-ე მუხლს, მათ შორის სამეწარმეო-სამართლებრივ დავებში და გამონაკლისი არც დირექტორის მოვალეობებია, განსაკუთრებით კი, დირექტორის მოვალეობები დივიდენდის გაცემისას.

საქმეში #ას-1063-1018-2014, რომელზეც განჩინება მიღებულ იქნა 2015 წლის 8 აპრილს, საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ უაღრესად საგულისხმო განმარტება გააკეთა. საკითხი შეეხებოდა მინორიტარი პარტნიორის სარჩელს საწარმოსათვის მისთვის 2012 წლის კუთვნილი დივიდენდის დაკისრების შესახებ, რომელსაც დირექტორი (და იმავდროულად მაჟორიტარი პარტნიორი) არ ანაწილებდა. საკასაციო პალატამ განიხილა რა საქმე, აღნიშნა, რომ „დადგენილი ფაქტობრივი გარემოებებისა და აგრეთვე, იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ დივიდენდის გამოცხადებისა და გადახდის კომპენტენციას „მეწარმეთა შესახებ“ კანონი დირექტორს აკუთვნებდა, დაუშვებელი იყო, დირექტორის ეს უფლება არამართლზომიერად ყოფილიყო გამოყენებული და უსაფუძვლოდ შეზღუდულიყო პარტნიორის უფლება დივიდენდის მიღებაზე. ნებისმიერი სამოქალაქო უფლება შემოფარგული იყო მისი განხორციელების მართლზომიერებით და ამდენად, სამართალურთიერთობების მონაწილე სუბიექტის ნების გამოვლენით არ უნდა დარღვეულიყო პირის ძირითადი უფლებები და სამართლის ზოგადი პრინციპები“. შესაბამისად, უზენაესი სასამართლო დირექტორებს მოუწოდებს, რომ ყოველგვარი უფლება, მათ შორის უფლებები პარტნიორთა მიმართ, მართლზომიერად განახორციელონ.

                                                                              დასკვნა

მოცემულ სტატიაში ჩვენ განვიხილეთ თანამედროვე კაპიტალური საზოგადოების დირექტორების მიმართ არსებული ძირითადი კანონისმიერი მოთხოვნები და რაც მთავარია, შევეხეთ დირექტორების პასუხისმგებლობის საკითხს იმ მოცულობითა და ფორმით, როგორც ეს ასახულია საქართველოს უზენაესი სასამართლოს პრაქტიკაში. განვიხილეთ ზრუნვის მოვალეობის დარღვევის ესა თუ ის სახეები, მტკიცების ტვირთის განაწილება დირექტორის წინააღმდეგ მიმართული დერივაციული სარჩელისას, ასეთი სარჩელებისაგან დირექტორის დაცვა „ბიზნეს გადაწყვეტილების მართებულობის“ პრინციპის გამოყენებით, აგრეთვე, დირექტორის მიერ მისთვის მინიჭებული უფლებების განხორციელებისას ამ უფლებების მართლზომიერად გამოყენების აუცილებლობა. ვფიქრობთ, მოცემული სტატია ხელს შეუწყობს უზენაესი სასამართლოს მიდგმების კიდევ უფრო ფართოდ გავრცელებას და მათ დანერგვას პრაქტიკოსი იურისტების ყოველდღიურ საქმიანობაში, როგორც სასამართლო დავებში, ისე შიდაკორპორატიულ ურთიერთობებში.