ავტორი: ქეთევან მესხიშვილი
თბილისის სააპელაციო სასამართლოს მოსამართლე
სესხის ხელშეკრულების არსი
სესხის ხელშეკრულება სამოქალაქო ბრუნვაში ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული ხელშეკრულებაა.
სესხის ხელშეკრულებით გამსესხებელი საკუთრებაში გადასცემს მსესხებელს ფულს ან სხვა გვაროვნულ ნივთს, ხოლო მსესხებელი კისრულობს ვალდებულებას, დააბრუნოს იმავე სახის, ხარისხის და რაოდენობის ნივთი.
სესხის ხელშეკრულების საგანი არის ფული ან გვაროვნული ნიშნით განსაზღვრული სხვა ნივთები, რომელთა მახასიათებლები შეიძლება იყოს: ზომა, წონა, მოცულობა და ა.შ. პრაქტიკაში ყველაზე გავრცელებულია ფულის სესხების ურთიერთობები. მსესხებელი არ არის ვალდებული გამსესხებელს დაუბრუნოს კონკრეტული კუპიურები და მონეტები. მან გამსესხებელს უნდა დაუბრუნოს იმავე ოდენობის თანხა, ანუ გასესხებულ თანხაში იგულისხმება მისი ოდენობა და არა განსაზღვრული ფულადი ნიშნები1.
ათწლეულებს ითვლის სესხის ხელშეკრულების სამართლებრივ ბუნებასთან დაკავშირებული დავა, კერძოდ, თუ რა ტიპის ხელშეკრულებაა სესხის ხელშეკრულება. აქტუალური სასამართლო პრაქტიკით სესხის ხელშეკრულება დღესაც რეალურ ხელშეკრულებად მიიჩნევა. სასამართლოს განმარტებით, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 623-ე მუხლის დანაწესიდან გამომდინარე, სესხი რეალურ ხელშეკრულებათა რიგს განეკუთვნება, რაც იმას ნიშნავს, რომ სახელშეკრულებო ურთიერთობა არა მხოლოდ მის არსებით პირობებზე მხარეთა შეთანხმებით, არამედ ხელშეკრულების საგნის-გვაროვნული ნივთის მსესხებლისათვის გადაცემის მომენტიდან წარმოიშობა. შესაბამისად, მტკიცების საგანში შემავალი გარემოებაც, უპირველესად, ხელშეკრულების საგნის გადაცემაა2. სესხის ხელშეკრულება ცალმხრივ და რეალურ ხელშეკრულებას წარმოადგენს, ანუ იგი დადებულად მიიჩნევა და მხარეს დაბრუნების ვალდებულება წარმოეშობა გამსესხებლის მხრიდან ხელშეკრულების საგნის მსესხებლის საკუთრებაში გადაცემის მომენტიდან3. შესაბამისად, თუ თანხის გადაცემა არ დგინდება, არც ხელშეკრულება ითვლება დადებულად, რადგან სესხის ხელშეკრულება, როგორც ზემოთ ითქვა, რეალური ხელშეკრულებაა და დადებულად სესხის გადაცემის მომენტიდან ითვლება4.
აღნიშნული შეხედულების საპირისპიროდ, დოქტრინაში გაბატონებული მოსაზრების შესაბამისად, სესხის ხელშეკრულება კონსესუალურ ხელშეკრულებად მიიჩნევა, რაც იმას ნიშნავს, რომ იგი დადებულად ითვლება სესხის ხელშეკრულების არსებით პირობებზე აქცეპტირებული ოფერტის, სხვაგვარად თუ ვიტყვით, მხარეთა თანმხვედრი ნების არსებობის პირობებში5. შესაბამისად, იმ შემთხვევაში, თუ მხარეები შეთანხმდებიან, რომ ერთი მხარე მეორე მხარეს საკუთრებაში გადასცემს ფულს, ფულის ოდენობა, აღნიშნული ფულით სარგებლობის პირობები და დაბრუნების ვადა იმ არსებით პირობებად ითვლება, რომელზე შეთანხმებაც გულისხმობს, რომ სესხის ხელშეკრულება დადებულია.
ამ მიმართებით ერთმანეთისაგან უნდა გავმიჯნოთ სესხის ხელშეკრულების დადება და სესხის ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულების შესრულება. სესხის ხელშეკრულება შეიძლება დაიდოს, როგორც ზეპირად, ასევე წერილობით. თუ სესხის ხელშეკრულება ზეპირი ფორმით იდება, მსესხებლის მოთხოვნა გამსესხებლის მიმართ, სესხის ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულების შესრულებისა და სესხის თანხის გადაცემის თაობაზე, თეორიული თვალსაზრისით, დასაბუთებული, თუმცა, პრაქტიკულად, ძნელად რეალიზებადია, რადგან სესხის ხელშეკრულების ზეპირი ფორმით დადება, მართალია, დასაშვებია, თუმცა, მისი არსებობის დადასტურება სასამართლოში რთულად წარმოსადგენია. მით უფრო, ისეთი საკანონმდებლო რეგულაციის პირობებში, რომლის მიხედვითაც, ზეპირი ხელშეკრულების დროს, მისი ნამდვილობა მხოლოდ მოწმეთა ჩვენებით არ შეიძლება დადგინდეს. თუმცა, მოწმეთა ჩვენებით, შესაძლებელია, გადაცემული თანხის მიზნობრიობა დადასტურდეს. სასამართლო პრაქტიკაში ხშირია შემთხვევები, როდესაც მხარეთა შორის მარტოოდენ თანხის გადაცემა დგინდება. ასეთ შემთხვევაში, მოსარჩელემ, რომელიც გადაცემული თანხის უკან დაბრუნებას ითხოვს, უნდა ადასტუროს, რომ თანხის გადაცემა სესხის ხელშეკრულების საფუძველზე მოხდა6. თუ მოსარჩელემ სესხის ხელშეკრულების არსებობა ვერ დაადასტურა, მაშინ მოწინააღმდეგე მხარემ უნდა ამტკიცოს მისი მიღების სამართლებრივი საფუძვლის არსებობა, მაგალითად, ჩუქება, დავალების, ნასყიდობის, ნარდობისა, თუ სხვა სახის ხელშეკრულებათა საფუძველზე თანხის მიღება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, თანხა, როგორც საფუძვლის გარეშე გადაცემული, უსაფუძვლო გამდიდრების ნორმებზე დაყრდნობით, უკან დაბრუნებას ექვემდებარება7.
ძალიან ხშირად, სესხის ხელშეკრულება სასამართლო პრაქტიკაში წერილობითი ფორმით არის წარმოდგენილი. თუ სესხის ხელშეკრულებაში მითითებულია, რომ სესხის თანხა უკვე გადაცემულია, ივარაუდება, რომ გამსესხებელმა სესხის ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულება, მსესხებლისათვის ფულის გადაცემის თაობაზე, შეასრულა, ხოლო თუ სესხის ხელშეკრულება არ შეიცავს დებულებას, რომლითაც სესხად შეთანხმებული თანხის გადაცემა დასტურდება, ასეთ ვითარებაში მსესხებელს, აღნიშნული სესხის ხელშეკრულების საფუძველზე სესხის თანხის მისთვის გადაცემის მოთხოვნის უფლება უჩნდება. სწორედ აღნიშნული მსჯელობა ცხადყოფს, რომ სესხის ხელშეკრულება არა რეალური, არამედ კონსესუალური ხელშეკრულებაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ თუ მას წინ უძღვის მხარეთა ნამდვილი ნების საფუძველზე გამოვლენილი თანხმობა სესხის არსებით პირობებზე, მიუხედავად მისი ზეპირი, თუ წერილობითი ფორმისა, სესხის ხელშეკრულება დადებულად ითვლება და მხარეებს აღნიშნული ხელშეკრულებიდან გამომდინარე მოთხოვნები უჩნდებათ. რაც შეეხება მოთხოვნათა რიგითობას, ამ მიმართებით უნდა აღინიშნოს, რომ სესხის ხელშეკრულება არ წარმოადგენს ორმხრივად მავალდებულებელ, სინალაგმატურ ხელშეკრულებას, როგორიცაა, მაგალითად, ნასყიდობა, გაცვლა, ქირავნობა, მომსახურება, ნარდობა და ა. შ. სესხის ხელშეკრულება, მართალია, ორმხრივი ხელშეკრულებაა, თუმცა, თუ იგი უპროცენტოა, ის არასრულყოფილად მავალდებულებელ ხელშეკრულებად განიხილება8. შესაბამისად, სესხის ხელშეკრულებიდან გამომდინარე მოთხოვნათა თანმიმდევრობა სესხის ხელშეკრულების არსის შესაბამისია, რაც იმას ნიშნავს, რომ მსესხებელს მხოლოდ მას შემდეგ წარმოეშობა ნასესხები თანხის უკან დაბრუნების ვალდებულება, თუ გამსესხებელმა შეასრულა მასზე დაკისრებული მოვალეობა და მსესხებელს თანხა ასესხა. ამდენად, გამსესხებლის მოთხოვნა სესხის უკან დაბრუნების თაობაზე უნდა შეიცავდეს მტკიცებას სესხის ხელშეკრულების არსებობისა და სესხის ხელშეკრულების საფუძველზე მსესხებლისათვის თანხის გადაცემის შესახებ. წინააღმდეგ შემთხვევაში, გამსესხებლის მოთხოვნა, სესხის ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულების შესრულებისა და გასესხებული თანხის დაბრუნების თაობაზე, არ დაკმაყოფილდება.
სესხის ხელშეკრულების არსებითი პირობები
სესხის ხელშეკრულების არსებით პირობას მსესხებლისათვის თანხის საკუთრებაში გადაცემა წარმოადგენს. თანხის საკუთრებაში გადაცემა შეიძლება განხორციელდეს, როგორც „რეალაქტით“, ანუ თანხის ფაქტობრივი გადაცემით, ისე „გადაცემის აღიარებით“, ანუ იმის აღიარებით, რომ თანხა სესხად გადაცემულია.
სესხის ხელშეკრულების საგანი გამსესხებლის მიერ მსესხებლისათვის თანხის საკუთრებაში გადაცემაა. თანხის გადაცემა, როგორც წესი, აქტიურ ქმედებაში გამოიხატება. თანხა მსესხებელს როგორც ნაღდი, ისე უნაღდო ანგარიშსწორების წესით გადაეცემა. თანხის სესხის სახით ხელზე (ნაღდი ანგარიშსწორების წესით) გადაცემისას, თანხის გადამცემმა, ანუ გამსესხებელმა უნდა ამტკიცოს თანხის მსესხებლისათვის გადაცემა, ასევე გადაცემული თანხის მიზნობრიობა, რასაც ორივე მხარე უნდა აწერდეს ხელს. საკმარისია ასევე გამსესხებლის ეგზემპლარზე მსესხებლის ხელმოწერა, რაც სამყოფ მტკიცებულებად მიიჩნევა. რაც შეეხება უნაღდო ანგარიშსწორებას, გადარიცხვის ქვითარში დანიშნულების ცალმხრივად მითითება, გადარიცხული თანხის სესხად კვალიფიკაციის მიზნებისათვის, საკმარისი საფუძველი არ არის.
როგორც ზემოთ აღინიშნა, სესხის ხელშეკრულების შესაბამისად, თანხის საკუთრებაში გადაცემა შეიძლება თანხის არა რეალური გადაცემით, არამედ „გადაცემის აღიარებითაც“ განხორციელდეს. ასეთ შემთხვევაში, თანხის გადაცემა აქტიურ ქმედებაში კი არ გამოიხატება, არამედ ხდება აღიარება იმისა, რომ თანხა გადაცემულია. მაგალითისათვის, შესაძლებელია, რომ მყიდველს გამყიდველის, შემკვეთს მენარდის წინაშე და ა. შ. ჰქონდეს თანხის გადაცემის ვალდებულება, შესაბამისად, მხარეებმა გადასაცემ დავალიანებულ თანხაზე სესხის ხელშეკრულება გააფორმონ და შეთანხმდნენ, რომ შემკვეთს, მყიდველს მენარდის, გამყიდველის წინაშე, სესხის სახით, დავალიანება გააჩნია, რაც რეალურად, ნასყიდობის ან ნარდობის საფასურია, თუმცა, მიუხედავად ამისა, მათ დავალიანებულ თანხაზე, როგორც სესხის სახით დასაბრუნებელ თანხაზე, ისე შეთანხმდნენ. ასეთ შემთხვევაში, ძველი ვალდებულებისათვის გამოყენებული უზრუნველყოფა უცვლელი რჩება. მაგალითისათვის, „ა“-მ „ბ“-სგან საათი იყიდა, შესაბამისად, „ბ“-ს „ა“- სთვის ნასყიდობის თანხა უნდა გადაეხადა. „ა“-მ საათი გადასახდელი თანხის უზრუნველსაყოფად დაიტოვა (მფლობელობითი გირავნობა). „ა“ და „ბ“ შეთანხმდნენ, რომ „ბ“-ს მიერ დასაბრუნებელი თანხა სესხად ჩაითვლებოდა და მას პროცენტი დაერიცხებოდა. აქ შეიძლება გაჩნდეს კითხვა, გამოყენებული უზრუნველყოფის ღონისძიება გაუქმდება თუ არა; კერძოდ, საათი, როგორც უზრუნველყოფის ღონისძიება „ა“-ს თან დარჩება, თუ „ბ“ -ს მოთხოვნის საფუძველზე დაუბრუნდება. განსახილველ შემთხვევაში, უზრუნველყოფის საგანი უკან დაბრუნებას არ ექვემდებარება, რადგან პირველი ვალდებულების შეწყვეტა და ახალ ვალდებულებაზე შეთანხმება კი არ მოხდა, არამედ უკვე არსებული ვალდებულების სესხად გარდაქმნა9. იმ შემთხვევაში, როდესაც ადგილი აქვს ძველი ვალდებულების შეწყვეტას და ახლით მის ჩანაცვლებას, ძველი ვალდებულების მიმართ გამოყენებული უზრუნველყოფის ღონისძიება არ ნარჩუნდება10. ასეთ მაგალითად შეიძლება რეფინანსირება დასახელდეს, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა რეფინანსირება იმ გენერალური ხელშეკრულების ფარგლებში განხორციელდა, რომლის უზრუნველსაყოფადაც ქონებები იპოთეკით ანდა გირავნობით დაიტვირთა. სესხის ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულება მოვალემ შეიძლება ვალის აღიარების ხელწერილითაც აღიაროს. ამ შემთხვევაში, ყურადღება მიექცევა ვალის აღიარება კონსტიტუციურია, თუ დეკლარაციული. დეკლარაციულ ვალის აღიარებას კანონი პირდაპირ არ ითვალისწინებს. იგი ხელშეკრულების თავისუფლების პრინციპის გამოვლინებად მიიჩნევა11. შესაბამისად, გაბატონებული მოსაზრების თანახმად, მისი ნამდვილობისათვის კანონით გათვალისწინებული ფორმის დაცვა საჭირო არ არის12. დეკლარაციული ვალის აღიარება ახალ ხელშეკრულებას არ წარმოადგენს, შესაბამისად, იგი ახალი მოთხოვნის უფლებას არ წარმოშობს, არამედ იგი არსებული სამართალურთიერთობის ფარგლებში წარმოქმნილ მოთხოვნას აღიარებს13. ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარება კანონით მოწესრიგებული სამართალურთიერთობაა, კერძოდ, მას საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლი აწესრიგებს. ასეთ შემთხვევაში, სახეზეა მხარეთა ნება, ახალი სამართალურთიერთობის ჩამოყალიბების თაობაზე. ვალის აღიარება კონსტიტუციურია, ანუ ვალდებულების შესრულების დამოუკიდებელ საფუძველს ქმნის, თუ ვალის აღიარება ისეთი შინაარსისაა, საიდაც მოთხოვნის დამოუკიდებელი საფუძვლის არსებობა დგინდება14.
სესხის ხელშეკრულების ნამდვილობა
სესხის ხელშეკრულების ნამდვილობისათვის მნიშვნელოვანია, რომ სესხის ხელშეკრულება ნამდვილი ნების გამოვლენას უკავშირდებოდეს15. ქართული კანონმდებლობა მევახშეობის ცნებას არ იცნობს. თუმცა, სასაუბრო ენაზე მევახშეობა ფიზიკური პირების მიერ ფულის პროცენტით გასესხებას გულისხმობს. აღნიშნული ტერმინის ნეგატიური დატვირთვა იმით აიხსნება, რომ მევახშეობა, როგორც წესი, სესხის შეუსაბამოდ მაღალი პროცენტით გასესხებას უკავშირდება.
შედარების მიზნებისათვის, მევახშეობის ცნებას გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლი ითვალისწინებს. კერძოდ, გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მიხედვით, ბათილია გარიგება, რომლითაც პირი სხვა პირის მძიმე მდგომარეობით, გამოუცდელობით, გონივრული განსჯის უუნარობით ან ნების მნიშვნელოვანი სისუსტით აიძულებს ამ უკანასკნელს ვალდებულების შესრულების მოქმედების სანაცვლოდ მისადმი ან მესამე პირისადმი ქონებრივი სარგებლის შეპირებას ან შესრულებას, რომელიც ვალდებულების შესრულებასთან მიმართებით აშკარად არაპროპორციულია16. აღნიშნული მუხლის შესაბამისად, მევახშეობის ერთ-ერთი წინაპირობა შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა. ხსენებული წინაპირობის არსებობა, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, ცალკეული გარემოების გათვალისწინებით დგინდება, ამასთან, მხედველობაში მიიღება იმ დროისათვის ბაზრის მოქმედი წესები და იმ კონკრეტულ შემთხვევაში არსებული რისკები17. მაგალითისათვის, გერმანიის სასამართლო პრაქტიკის თანახმად, მევახშეობად სესხის ბაზარზე არსებული პროცენტის ორმაგი ოდენობა მიიჩნევა18. თუ ეკონომიკურ ერთიანობას რამდენიმე გარიგება ქმნის, მაშინ ცალკეული ზარალი ერთი მხარისათვის მთლიანობაში ჯამდება19. ამასთან, შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობა მევახშეობის შემადგენლობას მარტოოდენ იმ შემთხვევაში ქმნის, თუ სახეზე სუბიექტური კრიტერიუმებიცაა20. მევახშეობის შემთხვევაში, აუცილებელია, განზრახი ბრალის არსებობა; შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობის ცოდნა; ამასთან, დაზარალებულის მძიმე მდგომარეობით შეგნებულად სარგებლობა. მძიმე მდგომარეობაში კი, როგორც წესი, მეორე მხარის გამოუცდელობა, გონივრული განსჯის უუნარობა ან ნების მნიშვნელოვანი სისუსტე იგულისხმება21. იმ შემთხვევაში, თუ სახეზე არ არის სუბიექტური კრიტერიუმები, კერძოდ, ხელშეკრულების მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით შეგნებულად სარგებლობა, რჩება იმის ალბათობა, რომ შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის მკვეთრი სხვაობის არსებობის პირობებში გარიგება ზნეობრივი ნორმების საწინააღმდეგო აღმოჩნდეს22.
იმ შემთხვევაში, თუ სახეზეა შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობა და სარგებლის მიმღების განზრახი ქმედება არ იკვეთება, რითაც მან ხელშეკრულების მეორე მხარის „სისუსტით“ ბოროტად ისარგებლა, გარიგების ზნეობრიობის კონტექსტში შემოწმების საჭიროება დგება. ამ მიმართებით ნიშანდობლივია აღინიშნოს, რომ დოქტრინა გარიგების ზნეობის საწინააღმდეგოდ მიჩნევის მიზნებისათვის შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის სხვაობას საკმარისად არ მიიჩნევს და დამატებით კრიტერიუმად მეორე მხარის გასაკიცხ ქმედებას ასახელებს. ამდენად, მარტოოდენ შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის სხვაობა ამორალურობის მოტივით გარიგების ბათილად ცნობის საფუძველს არ ქმნის, არამედ, ასეთ შემთხვევაში, სარგებლის მიმღებს გასაკიცხი მოტივაცია უნდა გააჩნდეს. გასაკიცხი მოტივაცია სუბიექტური კატეგორიაა და მისი მტკიცება სირთულეებთან არის დაკავშირებული. ამიტომ, კანონმდებელმა საბაზრო, თუ ინტელექტუალური ძალის მომეტების პირობებში სუსტ მხარეთა, ე.წ. მომხმარებელთა დასაცავად, პრეზუმფცია დაუშვა, რაც იმას ნიშნავს, რომ როდესაც სახეზეა შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის სხვაობა, სარგებლის მიმღების გასაკიცხი ქმედება პრეზუმირდება23. აღნიშნული პრეზუმფციის გაქარწყლება კი სარგებლის მიმღების ვალდებულებაა24. მაგალითისათვის, უძრავი ქონების შეუსაბამოდ დაბალ ფასად შეძენის შემთხვევაში, მყიდველის გასაკიცხი მოტივაციის ვარაუდი იმსხვრევა, თუ მყიდველი დაამტკიცებს, რომ ნასყიდობის ხელშეკრულების დადების დროისათვის საბაზრო ფასის დასადგენად ექსპერტიზა ჩატარდა, თუმცა, მოგვიანებით აღნიშნული ექსპერტიზა არასწორი აღმოჩნდა25. გასაკიცხ ქმედებად მიიჩნევა, როდესაც გამსესხებელი გასესხებული თანხისათვის შეუსაბამოდ მაღალ პროცენტს აწესებს. „შეუსაბამოდ მაღალი პროცენტი“ შეფასებითი კატეგორიაა და ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, ისეთი გარემოებები მიიღება მხედველობაში, როგორიცაა, სესხის გაცემის მიზანი, პირობები, ვადა, უზრუნველყოფის ღონისძიება, მსესხებლის შემოსავალი, ქონებრივი მდგომარეობა და ა. შ. და ამავდროულად, სესხის გაცემის დროისათვის ბანკთა შორის აუქციონზე არსებული სესხის საშუალო საპროცენტო განაკვეთი. პროცენტი ყოველთვის შეუსაბამოდ მაღალია, როდესაც ის საშუალო საბაზრო საპროცენტო განაკვეთს 100%-ით აღემატება26. მაშინ, როცა საკითხი შესრულებასა და საპირისპირო შესრულების შეუსაბამობას ეხება, ხშირად ყურადღება ასევე ხელშეკრულების ტექსტსაც ექცევა, რომელიც, როგორც წესი, სტანდარტულ პირობებს შეიცავს. შესაბამისად, ამ დროს მოწმდება ხელშეკრულების სტანდარტული პირობებით მომხმარებლის მდგომარეობის შეუსაბამოდ გაუარესება ხომ არ ხდება. ამ მიმართებით მხედველობაში მიიღება და მომხმარებლის (მსესხებლის) მდგომარეობის შეუსაბამოდ დამძიმებად მიიჩნევა ვადაგადაცილებისათვის ბევრად უფრო მაღალი პროცენტი27, ვადაგადაცილებისათვის შეუსაბამოდ მაღალი გადასახდელები, ჯარიმები, საკომისიოები28, სესხის საკრედიტო ხელშეკრულების შეწყვეტა ზედიზედ ორ ვადაგადაცილებაზე მსუბუქი დარღვევის საფუძვლით29 და. ა. შ.
ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, გერმანული სამართლისა და სასამართლო პრაქტიკის მიხედვით, თუ შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა, სარგებლის მიმღების გასაკიცხი მოტივაცია იმთავითვე ივარაუდება. ფაქტების ამგვარი კონსტელაციის პირობებში კი გარიგება, როგორც ზნეობის საწინააღმდეგო, ბათილად მიიჩნევა. თუმცა, სარგებლის მიმღებს გასაკიცხი მოტივაციის პრეზუმფციის საწინააღმდეგოდ, უფლება აქვს, მტკიცებულებები წარადგინოს და მის არაკეთილსინდისიერებასთან დაკავშირებით შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობის გამო დაშვებული ვარაუდი გააქარწყლოს. აღნიშნული ვარაუდის გაქარწყლების დროს მხედველობაში კეთილსინდისიერი ქცევის დოქტრინა მიიღება, რომლის მიხედვითაც, სარგებლის მიმღების გაუაზრებელი მოქმედება განზრახულს უთანაბრდება30.
აღსანიშნავია, რომ გერმანიის გამოცდილება, მევახშეობის თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანი და ყურადსაღებია, რადგან, როგორც ზემოთ აღინიშნა, მევახშეობის მარეგულირებელი ნორმა ქართულ სამოქალაქო კანონმდებლობაში არ მოიძებნება, მაშინ როდესაც მევახშეობა და მევახშეობის მსგავსი გარიგებები საქართველოს რეალობაშიც მრავლადაა. ამ მიმართებით, საქართველოს სასამართლო პრაქტიკა, გერმანიის გამოცდილებას, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის შესაბამისი ნორმების განმარტების მიზნებისათვის, ეფექტურად იყენებს.
ქართული სასამართლო პრაქტიკა „შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის შეუსაბამო ურთიერთმიმართების პირობებში“ გარიგების ნამდვილობას სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის კონტექსტში ამოწმებს. იგივე სტანდარტს იყენებს, როდესაც მიიჩნევს, რომ სესხი შეუსაბამოდ მაღალ პროცენტად არის გაცემული. სასამართლო მაღალპროცენტიანი სესხის ნამდვილობას ზნეობრივი ქცევის მახასიათებლებით აფასებს და განმარტავს, რომ კანონის საფუძველზე საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვანი მორალური ღირებულებების დაცვა საზოგადოებაში არსებული შეხედულებებისა და სამართლის ნორმების ჰარმონიზაციის ნიმუშს წარმოადგენს. კანონის შესაბამისად, ზნეობის საწინააღმდეგო ქმედებები დაკავშირებულია შესაბამის სამართლებრივ შედეგებთან და იგი ადამიანთა მიმართ არაერთი იძულებითი ღონისძიების გამოყენებას იწვევს. ზნეობის ნორმის დაუცველობა ადამიანთა მიერ გამოვლენილი ნების გაბათილებას განაპირობებს. მისი საწინააღმდეგო შეთანხმებები არარაა და მათ არანაირი სამართლებრივი შედეგების დადგომა არ უკავშირდება. სააპელაციო სასამართლოს განმარტებით, ხშირად საზოგადოება ამორალურად ისეთ შემთხვევებს მიიჩნევს, როდესაც ხელშეკრულების მხარეები ერთმანეთს ბევრად უფრო მძიმე მოთხოვნებს უწესებენ, ვიდრე ეს ყოველდღიურ ცხოვრებაში მართებულადაა მიჩნეული. მსგავსი მოთხოვნები საზოგადოებრივი ცხოვრების აუცილებლობიდან არ გამომდინარეობს. პირიქით, ისინი საზოგადოების წევრთა უფლებებსა და ინტერესებს გაუმართლებლად ლახავს და ადამიანის არაერთი ღირებულების დაცვას უქმნის საფრთხეს. ასეთი სახის შემთხვევად შეიძლება განუზომლად მაღალი საპროცენტო განაკვეთის დაკისრება ჩაითვალოს31.
სასამართლომ წლიური 72%-იანი სარგებელი, როგორც შეუსაბამოდ მაღალი, ზნეობის საწინააღმდეგოდ მიიჩნია, ბათილად ცნო და მისი ოდენობა 48%-მდე შეამცირა32. აღნიშნული განჩინებით, საკასაციო პალატამ, მართალია, დადგენილად ჩათვალა, ფაქტი მასზედ, რომ სადავო საპროცენტო სარგებელს მხარე ეთანხმებოდა და ამიტომაც ხელშეკრულებას ხელი მოაწერა, თუმცა, ფიზიკური პირი – მსესხებელი სასამართლომ მომხმარებლად მიიჩნია და განმარტა, რომ გამსესხებელი, რომელიც სამეწარმეო საქმიანობას ეწეოდა, ეკონომიკურად უფრო ძლიერი მხარე იყო, შესაბამისად, უდავოა, რომ სესხის სარგებელი, სადავო ოდენობით, სწორედ მან განსაზღვრა. მიუხედავად იმისა, რომ ამ პირობას ფიზიკური პირი დაეთანხმა, ამით სამართლებრივი სურათი არ შეიცვალა, რადგანაც კასატორი სამოქალაქო კოდექსის 325-ე მუხლის პირველი ნაწილით დადგენილი ქცევის წესის საწინააღმდეგოდ მოქმედებდა. თუ ვალდებულების შესრულების პირობები ხელშეკრულების ერთ-ერთი მხარის ან მესამე პირის მიერ უნდა განისაზღვროს, მაშინ საეჭვოობისას ივარაუდება, რომ ამგვარი განსაზღვრა სამართლიანობის საფუძველზე უნდა მოხდეს. ამ შემთხვევაში, შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობა იკვეთებოდა და სარგებლის მიმღები არაკეთილსინდისიერად მოქმედებდა, კერძოდ, მან ბაზარზე არსებული საპროცენტო განაკვეთი და მოსალოდნელი რისკები არ გაითვალისწინა და საბაზრო ძალაუფლება ბოროტად გამოიყენა. ყველა კეთილსინდისიერი და საღად მოაზროვნე ადამიანი სესხის წლიური სარგებლის 72%-ით განსაზღვრას საზოგადოებაში დამკვიდრებული ზნეობრივი პრინციპების საწინააღმდეგო მოქმედებად შეაფასებდა. საბოლოოდ, ხელშეკრულებით განსაზღვრული სარგებელი შემცირდა (წლიურ 48%-მდე)33. იგივე პრაქტიკა შეინარჩუნა სასამართლომ საბანკო გარანტიის ხელშეკრულებათა საფუძველზე „გარდაქმნილი“ კრედიტის საპროცენტო სარგებლის 16%–მდე შემცირების თაობაზე და განმარტა, რომ ე.წ. საბანკო გარანტიიდან გარდაქმნილი კრედიტისათვის დაწესებული წლიური სარგებელი – 48%, კანონშესაბამისი იყო34. სასამართლომ უცხოურ ვალუტაში გაცემულ სესხზე დაწესებული წლიური 30%-იანი საპროცენტო სარგებელიც კანონისა და ამავდროულად, ზნეობის შესაბამისად მიიჩნია. ამასთან, სასამართლომ ყურადღება მიაქცია იმ გარემოებას, რომ შეთანხმებული საპროცენტო სარგებელი მხარეთა ნამდვილი ნების გამოვლენის შედეგს წარმოადგენდა, რადგან ხელშეკრულება სანოტარო წესით დამოწმდა, რა დროსაც ნოტარიუსმა ხელშეკრულების პირობები და მისი თანმდევი შედეგები მხარეებს განუმარტა35. სასამართლო პრაქტიკით ასევე გამართლებულად იქნა მიჩნეული დაუსწრებელი გადაწყვეტილების გამოტანაზე უარის თქმა, როდესაც მოთხოვნა სარგებლის ანდა მიუღებელი შემოსავლის დაკისრებაა და მხარეთა შორის სარგებელი შეთანხმებულია, ხოლო შეთანხმებული სარგებელი იმთავითვე შეუსაბამოდ მაღალია. ასეთ შემთხვევაში, სასამართლო მოთხოვნის იურიდიულ მართებულობას აყენებს ეჭვქვეშ. ასე მოიქცა სასამართლო, როდესაც შეთანხმებული სარგებელი (წლიური 120%) შეუსაბამოდ მაღალ ოდენობად მიიჩნია, ამგვარი შეთანხმება ბათილად ჩათვალა და მოწინააღმდეგე მხარეს, პროცესზე გამოუცხადებლობის პირობებშიც, არ დააკისრა. სასამართლომ შეთანხმებული სარგებელი მხედველობაში არ მიღო და მოწინააღმდეგე მხარეს, მიუღებელი შემოსავლის სახით, წლიური 9% დააკისრა36.
ამდენად, სასამართლო მიმდინარე პრაქტიკით სესხზე შეთანხმებული პროცენტის მართლზომიერებას, ზნეობასთან მისი შესაბამისობის კონტექსტში ამოწმებდა და თუ მიიჩნევდა, რომ კონკრეტული ფაქტობრივი გარემოებების გათვალისწინებით, შეთანხმებული სარგებელი შეუსაბამოდ მაღალი იყო და, თუ არა მსესხებლის მძიმე მდგომარეობით შეგნებულად სარგებლობა, აღნიშნული პირობებით სესხის ხელშეკრულება არ დაიდებოდა, სასამართლო სესხზე შეთანხმებული საპროცენტო სარგებლის შეუსაბამოდ მაღალ ოდენობას გონივრულ ოდენობამდე ამცირებდა. თუმცა, ამ მიმართებით აღსანიშნავია საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2019 წლის 12 ნოემბრის განჩინება, რომლითაც საკასაციო სასამართლო სააპელაციო პალატას ნაწილობრივ დაეთანხმა, სესხზე დარიცხული, წლიური 360%-იანი სარგებელი, ზნეობის საწინააღმდეგოდ მიიჩნია, და საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის შესაბამისად, ბათილად ცნო. თუმცა, არ დაეთანხმა სააპელაციო სასამართლოს განმარტებას, რომელმაც კრედიტორის სასარგებლოდ, თვიური 2% – იანი სარგებელი (წლიური 24%), ამავე ხელშეკრულების ფარგლებში კანონისა და ზნეობის შესაბამის სარგებლად ჩათვალა და შეინარჩუნა. აღნიშნულთან მიმართებით საკასაციო პალატამ განმარტა, რომ ხელშეკრულება, რომლითაც სესხისათვის შეუსაბამოდ მაღალი საპროცენტო სარგებელი განისაზღვრა, საზოგადოებაში დამკვიდრებულ ზნეობრივ ღირებულებებს ეწინააღმდეგებოდა და საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის მიხედვით, უცილოდ ბათილი იყო. უცილოდ ბათილ გარიგებას კი სამართლებრივი შედეგი არ მოჰყვება37. მის ასეთად აღიარებას არც მხარის შეცილება და არც მისი მხრიდან ბათილობის მოთხოვნა არ სჭირდება38. ამდენად, საკასაციო პალატამ მოცემულ განჩინებაში დააფიქსირა თავისი სამართლებრივი პოზიცია იმასთან დაკავშირებით, რომ შეუსაბამოდ მაღალი სარგებლის პირობებში დადებული სესხის ხელშეკრულება იმთავითვე მთლიანად ბათილია და არა მარტოოდენ შეთანხმებული შეუსაბამოდ მაღალი სარგებლის ნაწილში, რაც სხვა ნაწილში, თუნდაც სესხის ძირი თანხისა და გონივრული პროცენტის ფარგლებში, სესხის ნამდვილად მიჩნევის წინაპირობა ვერ გახდებოდა.
ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ცხადია, რომ სასამართლომ კანონში შესაბამისი ცვლილების განხორციელების გარეშეც დაიწყო საპროცენტო სარგებლის რეგულირება და მისი არა კანონშესაბამისობის, არამედ ზნეობასთან შესაბამისობის შემოწმება. ვინაიდან ზნეობრივი კატეგორიები შეფასებითია და ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, მრავალ სუბიექტურ ფაქტორთანაა დაკავშირებული, კანონმდებელმა სესხზე დარიცხული პროცენტის საკანონმდებლო რეგულირება გადაწყვიტა და სესხზე დარიცხული პროცენტის მაქსიმალური ოდენობა განსაზღვრა. კერძო ავტონომიის ფარგლებში დადებული გარიგებების არსებობის პირობებში დაცული უნდა იქნეს ხელშეკრულების მონაწილე სუსტი მხარის ინტერესი, სწორედ აღნიშნული სულისკვეთება დაედო საფუძვლად 2016 წელს სამოქალაქო კოდექსის 625-ე მუხლში განხორციელებულ ცვლილებებს, როდესაც მას მე-2 ნაწილი დაემატა და სესხის წლიური ეფექტური საპროცენტო განაკვეთის მაქსიმალურ ზღვრად 100 % განისაზღვრა. აღნიშნული ცვლილებები 2017 წლის 15 იანვარს შევიდა ძალაში, რომელიც მიზნად სასესხო/საკრედიტო ურთიერთობებში მომხმარებელთა უფლებების დაცვას ისახავდა. 2018 წლის 21 ივლისს ამავე მუხლში ცვლილება შევიდა და საპროცენტო სარგებლის მაქსიმალურ წლიურ ოდენობად 50% დაწესდა. ნორმის განმარტებითი ბარათის თანახმად, დღეისათვის, როცა სესხებზე ხელმისაწვდომობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა, დაბალი ფინანსური განათლების პირობებში მოსახლეობისათვის საკუთარი ფინანსების მართვა რთულად დასაგეგმი აღმოჩნდა. შედეგად, საკმაოდ ხშირად ჭარბვალიანობა და მასთან დაკავშირებული პრობლემები მოსახლეობისთვის საკმაოდ მწვავე პრობლემად იქცა. განსაკუთრებით, ეს პრობლემა ბოლო წლებში გამწვავდა, როცა ბაზარზე ე.წ ონლაინ სესხების გამცემი კომპანიები გამოჩნდნენ, რომლებიც, როგორც ჩვეულებრივი მეწარმეები, ყოველგვარი დამატებითი რეგულაციების გარეშე, ოპერირებენ. მათ გააჩინეს ბაზარზე სწრაფ და მარტივად ხელმისაწვდომ (საბუთების წარდგენის გარეშე) ფინანსებთან დაკავშირებით მოთხოვნა. აგრესიული მარკეტინგისა და ადამიანის იმპულსური ფსიქოლოგიის კომბინაციის პირობებში, ხშირად ადამიანები სესხის აღებაზე გადაწყვეტილებებს ისე იღებენ, რომ არც მათ რეალურ საჭიროებაზე ფიქრობენ და არც იმაზე, აღებული ფინანსური ტვირთის ზიდვას რამდენად შეძლებენ. როგორც სხვადასხვა ქვეყნებში ჩატარებული არაერთი კვლევა ცხადყოფს, მსგავსი სესხის აღების მიზნობრიობა შეიძლება იყოს ნებისმიერი – საჭმელი, გართობა, ტანსაცმელი, სესხის გადაფარვა. ხარჯები, გამოხატული საპროცენტო განაკვეთებში, მაღალია და შესაბამის ვებგვერდებზეც, ზოგჯერ, დაუფარავადაა მითითებული, თუმცა მსესხებელს აღნიშნული ხარჯის აღქმა უჭირს. პრობლემის არსი კი იმაში მდგომარეობს, რომ ნაწილობრივ გაუმჭვირვალე დებულებების და მიზნობრივი სეგმენტის დაბალი ფინანსური განათლების პირობებში, „კეთილშობილი“ პროდუქტი, თავისი მთავარი არსის საპირისპიროდ ტრანსფორმირდება და სწრაფი, მოკლევადიანი სესხის ნაცვლად, შეუსაბამოდ მაღალი ხარჯებით დატვირთულ სესხად იქცევა. შედეგად, დღის წესრიგში, მომხმარებელთა უფლებების დაცვის ინტერესების გათვალისწინებით, საკრედიტო ურთიერთობების დარეგულირების საკითხი დადგა39.
მოყვანილი მსჯელობიდან ნათელია, რომ კანონმდებელმა მევახშეობისა და მევახშეობის მსგავსი გარიგებებიდან წარმოშობილი პრაქტიკული პრობლემის გადასაწყვეტად საკანონმდებლო ცვლილებები განახორციელა და სესხის წლიური ეფექტური საპროცენტო განაკვეთის მაქსიმალურ ოდენობად, ჯერ 100%, ხოლო შემდეგ 50% განსაზღვრა. ცხადია, რომ საკანონმდებლო ცვლილების განხორციელებისთანავე ნებისმიერი საპროცენტო განაკვეთი, რომელიც კანონით დაწესებულ მაქსიმალურ ზღვარს აღემატება, უკანონოდ და შესაბამისად, ბათილად მიიჩნევა. კითხვის ნიშნებს იწვევს საკითხი მასზედ, აღნიშნული ოდენობის ქვევით ნებისმიერი საპროცენტო განაკვეთი კანონშესაბამისია და ის რაც კანონშესაბამისია, მისი მორალთან და ზნეობასთან შესაბამისობის შემოწმება აღარ უნდა მოხდეს, თუ შესაძლებელია, რომ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, კანონის ფარგლებში შეთანხმებული სარგებლის მართლზომიერება არა კანონშესაბამისობის კონტექსტში, არამედ ზნეობასთან თავსებადობის თვალსაზრისით შეფასდეს. ამ მიმართებით, ყურადღება შეიძლება გამახვილდეს რამდენიმე გარემოებაზე. კერძოდ, კანონში განხორციელებული ცვლილებით დადგენილია, რომ მხარეთა შეთანხმებით სესხისათვის შეიძლება გათვალისწინებულ იქნეს პროცენტი. იპოთეკით უზრუნველყოფილი სესხის ხელშეკრულებაში უნდა მიეთითოს მხარეთა შეთანხმებით გათვალისწინებული ყოველთვიური საპროცენტო განაკვეთი. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსში 2016 წლის 29 დეკემბერს განხორციელებული ცვლილებით, რომელიც 2017 წლის პირველ იანვარს ამოქმედდა, განისაზღვრა, რომ საპროცენტო განაკვეთის მაქსიმალური ოდენობა 100% იყო, ხოლო ამავე მუხლში 2018 წლის 21 ივლისს განხორციელებული ცვლილებით, რომელიც 2018 წლის პირველ სექტემბერს ამოქმედდა, დადგინდა, რომ სესხის წლიური ეფექტური საპროცენტო განაკვეთი 50 პროცენტს არ უნდა აღემატებოდეს. აღნიშნული დანაწესი ვრცელდება ყველა სახის სესხზე, მათ შორის, იპოთეკით უზრუნველყოფილ სესხებზეც. ამდენად, 2017 წლის პირველ იანვრამდე სესხის საპროცენტო განაკვეთის მაქსიმალური ოდენობა სამოქალაქო კოდექსით რეგულირებული არ იყო. 2017 წლის პირველი იანვრიდან 2018 წლის პირველ სექტემბრამდე გაცემული სესხებისათვის საპროცენტო განაკვეთის მაქსიმალურ ოდენობად კანონი 100%-ს ითვალისწინებს, ხოლო 2018 წლის პირველი იანვრიდან დადებულ სესხებზე საპროცენტო განაკვეთის ოდენობა 50%-ს არ უნდა აღემატებოდეს. კანონებსა და კანონქვემდებარე აქტებს უკუქცევითი ძალა არ აქვთ, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა ეს კანონით პირდაპირ არის გათვალისწინებული. სამოქალაქო კოდექსის 625-ე მუხლის დათქმა მასზედ, რომ ამ მუხლის მოქმედება არ გავრცელდეს მის ამოქმედებამდე წარმოშობილ ურთიერთობებზე, საპროცენტო განაკვეთთან დაკავშირებული ცვლილებების გავრცელებას იმ ხელშეკრულებებზე, რომლებიც აღნიშნული ცვლილებების ძალაში შესვლამდე დაიდო, დაუშვებელს ხდის, თუმცა, ასეთ შემთხვევაში, შეთანხმებული პროცენტის მართლზომიერება სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის მიხედვით, ზნეობისა და მორალის ფარგლებში მოწმდება, როგორც ამას სასამართლო ზემოთ განხილული პრაქტიკის შესაბამისად აკეთებდა. ამ მიმართებით, საგულისხმოა, რომ, ამ დროს, კანონმდებლობით შემდგომ კანონშესაბამისად აღიარებული საპროცენტო განაკვეთის მაქსიმალური ოდენობა მხედველობაში მაინც მიიღება და აღნიშნულ ზღვარს მიღმა შეთანხმებული პროცენტი არა კანონშეუსაბამოდ, არამედ ზნეობის საწინააღმდეგოდ ცნობის წინაპირობა ხდება.
თუ სამოქალაქო კოდექსის 625-ე მუხლის დანაწესის სიტყვა-სიტყვით მნიშვნელობას მივაქცევთ ყურადღებას, სამოქალაქო კოდექსში განხორციელებული ცვლილებებით საპროცენტო განაკვეთის ზღვრული ოდენობა დაწესდა. შესაბამისად, გამსესხებელმა არ უნდა გადააჭარბოს კანონით სესხისათვის დადგენილი საპროცენტო განაკვეთის მაქსიმალურ ზღვარს, თუმცა, აღნიშნული დანაწესი იმგვარად არ უნდა იქნეს გაგებული, რომ გამსესხებელმა სესხი ყოველთვის წლიურ 50%-ში (ეფექტური საპროცენტო განაკვეთი) უნდა გასცეს. უფრო მეტიც, აღნიშნული ოდენობის ფარგლებში, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, სასამართლომ შეიძლება გამოყენებული საპროცენტო განაკვეთის ზნეობისადმი შესაბამისობა შეაფასოს, იმ გარემოებების მხედველობაში მიღებით, თუ ვინ არიან მხარეები, რა პირობებში და რა გარემოებების გათვალისწინებით გაიცა სესხი და ა. შ. ამდენად, კანონით საპროცენტო განაკვეთის მაქსიმალური ზღვარის დაწესება თავისთავად არ გამორიცხავს სასამართლოს უფლებას, რომ საპროცენტო განაკვეთის მაქსიმალური ზღვარის ფარგლებში შეთანხმებული საპროცენტო სარგებლის ოდენობა, ყოველი კონკრეტულ შემთხვევაში, ფაქტობრივი გარემოების გათვალისწინებით, ზნეობრიობის კონტექსტში შეაფასოს. თუმცა, ამავდროულად ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ის, რაც კანონის შესაბამისად, პროცენტის დასაშვებ ოდენობად არის მიჩნეული, ძნელად თუ შეფასდება ზნეობის საწინააღმდეგოდ. ამ მიმართებით, მტკიცების ძალიან მაღალი სტანდარტი იქნება საჭირო, დაახლოებით ისეთი, როგორიცაა, მაგალითად, დისკრიმინაციული მოპყრობის დადასტურება, ანდა მეორე მხარის „ეკონომიკური, თუ სოციალური სისუსტით“ ბოროტად სარგებლობა და ა. შ.. აღნიშნული მსჯელობის ნათელყოფის მიზნებისათვის, შეიძლება ისეთი შემთხვევა განვიხილოთ, როგორიცაა, პროცენტის კანონისმიერი ზღვრის ფარგლებში, თუმცა, ანალოგიურ შემთხვევებთან შედარებით დისკრიმინაციულად მაღალი პროცენტით სესხის გაცემა, რა დროსაც, მსესხებელი ადასტურებს, რომ მან სხვა ანალოგიურ სიტუაციაში მყოფ პირებთან შედარებით სესხი 2-ჯერ ძვირად, თვიური 4%-იანი სარგებლით მიიღო (წლიური 48%), მაშინ როდესაც სხვები, ამავე პირობებში, სესხს 2%-იანი სარგებლით იღებდნენ (წლიური 24%). ამგვარი მოპყრობის საფუძველი კი მარტოოდენ ის ფაქტი იყო, რომ მსესხებელს შეზღუდული შესაძლებლობების შვილი ჰყავდა და სესხი უკიდურესად ესაჭიროებოდა, რის თაობაზეც გამსესხებელი ინფორმირებული იყო.
სამართლებრივი შედეგები
შეუსაბამოდ მაღალი საპროცენტო სარგებლის პირობებში დადებული სესხის ხელშეკრულების ბათილად ცნობის სამართლებრივი შედეგია უსაფუძვლო გამდიდრების ნორმებზე დაყრდნობით სესხად გადაცემული თანხის უკან დაბრუნება. ვინაიდან შეუსაბამოდ მაღალი სარგებლის ბენეფიციარი სესხის გამცემი იყო და არა სესხის მიმღები, ამიტომ სესხის ხელშეკრულების ბათილად ცნობით, მას (სესხის მიმღებს) სესხის ხელშეკრულების ვადაში სესხის თანხის ნაწილ-ნაწილ, როგორც ხელშეკრულებით უნდა დაებრუნებინა, იმ წესის შესაბამისად დაბრუნების ვალდებულება უნდა დაეკისროს, რათა სესხის ხელშეკრულების ბათილობით, იმ მხარის მდგომარეობა არ გაუარესდეს, რომელსაც სესხის ხელშეკრულების ბათილად ცნობის მიზნებისათვის, ბრალი არ მიუძღვის40. ამავდროულად მიიჩნევა, რომ იმ დროის განმავლობაში, ვიდრე მსესხებელი გამსესხებლის ფულით სარგებლობდა, მან ამისათვის პროცენტი უნდა გადაიხადოს, თუ აღნიშნული სესხით სარგებლობისათვის პროცენტი იმთავითვე შეთანხმებული იყო. რაღა თქმა უნდა, სესხის პროცენტი მარტოოდენ იმ ოდენობით იქნება გადასახდელი, რაც იმ კონკრეტულ შემთხვევაში, კანონისა და ზნეობის შესაბამისი იქნება41. იმ შემთხვევაში, თუ მსესხებელს სესხის ხელშეკრულების დროისათვის იმაზე მეტი სარგებელი აქვს გადახდილი, ვიდრე კანონისა და ზნეობის შესაბამისი პროცენტის გადახდის პირობებში მოუწევდა, მას, უსაფუძვლო გამდიდრების ნორმებზე დაყრდნობით, ზედმეტად გადახდილი თანხის უკან დაბრუნების ან შემდგომ გადასახდელში ჩათვლის უფლება აქვს42. ამ მიმართებით ნიშანდობლივია აღინიშნოს, რომ შეუსაბამოდ მაღალი პროცენტის შემთხვევაში, ხელშეკრულების ბათილობის პირობებში, მსესხებლისათვის კანონისა და ზნეობის შესაბამისი პროცენტის დაკისრება, როგორც თეორიული, ასევე პრაქტიკული თვალსაზრისით, სადავოა43. გაბატონებული აზრისა და სასამართლო პრაქტიკის შესაბამისად, მიიჩნევა, რომ შეუსაბამოდ მაღალი სარგებელი სესხის ხელშეკრულების ბათილობის წინაპირობაა, თუმცა, ნორმის დაცვითი ფუნქციიდან არ გამომდინარეობს გამსესხებლის იმგვარი დასჯა, რომ მან გასესხებული თანხისათვის კანონისა და ზნეობის შესაბამისი პროცენტიც არ მიიღოს44. ეს წესი მევახშეობის შემთხვევებზე არ ვრცელდება, შესაბამისად, აქვე უნდა განიმარტოს, რომ სესხის ხელშეკრულებისა და შესაბამისად, აღნიშნული სესხისათვის შეთანხმებული პროცენტის ბათილად ცნობა, პირვანდელი მდგომარეობის უსაფუძვლო გამდიდრების ნორმებზე დაყრდნობით აღდგენა, ხოლო გამსესხებლის არამართლზომიერი ქმედების გამო მის მიმართ სადამსჯელო მექანიზმის გამოყენება, რაც მისი მხრიდან გასესხებულ თანხაზე სარგებლის მიღების უფლების დაკარგვას გულისხმობს, ადგილი უნდა ჰქონდეს არა მაშინ, როდესაც სახეზეა შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის არსებითი სხვაობა, არამედ მაშინ, როდესაც სესხის ხელშეკრულება, შეუსაბამო პირობებით მარტოოდენ იმის გამო დაიდო, რომ ხელშეკრულების ერთმა მხარემ მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით, გამოუცდელობით, გონივრული განსჯის უუნარობით ან ნების მნიშვნელოვანი სისუსტით ისარგებლა45 (მევახშეობა). რაც შეეხება მარტოოდენ იმ შემთხვევას, როცა სახეზეა შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის სხვაობა, რა დროსაც სარგებლის მიმღები მხარე ხელშეკრულების აღნიშნული პირობებით დადების მართლზომიერებას ვერ დაადასტურებს, თუმცა, არც ის დგინდება, რომ იგი აღნიშნული სესხის დადების მიზნით მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით განზრახ მართლსაწინააღმდეგოდ სარგებლობდა46, ასეთ ვითარებაში, შეუსაბამოდ მაღალი პროცენტი ბათილია, თუმცა მხარე კანონისა და ზნეობის შესაბამისი პროცენტის მიღების უფლებას არ კარგავს.
დასკვნა
რამდენადაც გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მსგავსი დებულება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსში არ მოიძებნება, ქართული სასამართლო მევახშეობასაც ამორალური, ზნეობის საწინააღმდეგო გარიგებათა კონტექსტში ამოწმებს, ამასთან, გერმანიის 138-ე მუხლის მე-2 ნაწილის გამოცდილებას მევახშეობისათვის სამართლებრივი სიცხადის შესაძენად იყენებს. კერძოდ, მარტოოდენ შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის შეუსაბამობა მევახშეობის შემადგენლობას არ ქმნის. მართალია, შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის შეუსაბამობის დროს, არსებობს პრეზუმფცია, რომ ხელშეკრულების ის მხარე, რომელიც სარგებლის მიმღებია, გასაკიცხი მოტივაციით მოქმედებს, თუმცა, თუ სარგებლის მიმღები მხარე დაადასტურებს შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა სხვაობის მიმართ მართლზომიერი საფუძვლის არსებობასა და მისი მხრიდან კეთილსინდისიერ დამოკიდებულებას, ამგვარი შეუსაბამობის პირობებშიც, გარიგება ნამდვილად მიიჩნევა. იმ შემთხვევაში, თუ სარგებლის მიმღები მხარე, ვერ ახსნის და სათანადოდ ვერ დაასაბუთებს, თუ რა მართლზომიერი, თუ კეთილსინდისიერი სტანდარტებით შეიძლება გამართლდეს აღნიშნული შეუსაბამობა, გარიგება, როგორც ამორალური (ზნეობის საწინააღმდეგო) ბათილად ითვლება, რა დროსაც, გარიგების ერთი ნაწილის ბათილად ცნობა გარიგების სხვა ნაწილების, ანდა მთლიანი გარიგების ბათილობას არ იწვევს, თუ დადგინდა, რომ გარიგება მისი ბათილი ნაწილის გარეშეც, დაიდებოდა. აღნიშნული მსჯელობის პრაქტიკული გამოვლინებაა სასამართლო პრაქტიკაში არსებული მაგალითები, როდესაც, შეუსაბამოდ მაღალი სარგებელი, მხოლოდ იმ ნაწილში გაბათილდა, რაც მისი შეუსაბამოდ მაღალ საპროცენტო განაკვეთად მიჩნევის წინაპირობა იყო, მაგალითისათვის, 72%-იანი სარგებელი 48%-მდე შემცირდა. ნიშანდობლივია აღინიშნოს, რომ მთლიანი ხელშეკრულება ბათილად მიიჩნევა და სესხის მიმღებს კანონის შესაბამისი პროცენტიც არ ეკისრება, თუ შეუსაბამოდ მაღალ პროცენტზე შეთანხმება, ამორალურობის იმ ზღვარს მიაღწევს, რომ სასამართლო სარგებლის მიმღები მხარის მართლსაწინააღმდეგო ბრალეულ მოქმედებას დაადგენს, რაც იმაში გამოიხატა, რომ მან ხელშეკრულების სუსტი მხარის მძიმე მდგომარეობით განზრახ ისარგებლა და თუ არა ხელშეკრულების მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობა, აღნიშნული ხელშეკრულება არ დაიდებოდა48. ძალიან ხშირად გარიგებათა ამ ტიპს იძულებით, მოტყუებით დადებული გარიგებები განეკუთვნება, რა დროსაც, მართლსაწინააღმდეგოდ მოქმედ მხარეს აღნიშნული ხელშეკრულებიდან არანაირი სარგებლის მიღების უფლება არ აქვს. უფრო მეტიც, ნორმათა დაცვითი ფუნქცია მათგან გადაცემულის მათთვისვე უკან დაბრუნებასაც კი კრძალავს49. თუმცა, სესხის შემთხვევაში, აღნიშნული დებულება რელევანტური ვერ იქნება, რადგან სესხის სახით გადაცემულ თანხაზე მსესხებელი საკუთრებას „დროებით“ და არა „მუდმივად“ იძენს, შესაბამისად, სესხის სახით გადაცემული თანხა, მიუხედავად, გამსესხებლის მართლსაწინააღმდეგო ბრალეული მოქმედებისა, გარიგების ბათილობის პირობებში, უსაფუძვლო გამდიდრების ნორმებზე დაყრდნობით, უკან დაბრუნებას ექვემდებარება50.
ამდენად, ამორალურობის კონტექსტში ბათილ გარიგებებსაც თავისი გრადაცია აქვს. ამგვარი გრადაციის მაგალითად გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლის დასახელება შეიძლება, რომლის პირველი ნაწილის მიხედვით, გარიგება, რომელიც ეწინააღმდეგება ზნეობის ნორმებს, ბათილია. ამავე მუხლის მეორე ნაწილის შესაბამისად კი, ბათილია გარიგება, რომლითაც პირი სხვა პირის მძიმე მდგომარეობით, გამოუცდელობით, გონივრული განსჯის უუნარობით ან ნების მნიშვნელოვანი სისუსტით აიძულებს ამ უკანასკნელს ვალდებულების შესრულების მოქმედების სანაცვლოდ მისადმი ან მესამე პირისადმი ქონებრივი სარგებლის შეპირებას ან შესრულებას, რომელიც ვალდებულების შესრულებასთან მიმართებით აშკარად არაპროპორციულია. სწორედ 138-ე მუხლის მე-2 ნაწილი ქმნის მევახშეობის შემადგენლობას, სადაც ხელშეკრულებაში სარგებლის მიმღები მხარის გასაკიცხი მოტივაცია კი არ პრეზუმირდება, არამედ მისი განზრახი მართლსაწინააღმდეგო ქმედება დგინდება, რაც იმაში ვლინდება, რომ სარგებლის მიმღები მხარე მეორე მხარის „სუსტი ეკონომიკური, სოციალური, კულტურული, თუ ინტელექტუალური“ მდგომარეობით განზრახ, ბოროტად სარგებლობს და გარიგება, აღნიშნული პირობებით, მარტოოდენ იმის წყალობით იდება, რომ მეორე მხარეს, სხვადასხვა ფაქტორების გათვალისწინებით, ნების მნიშვნელოვანი სისუსტე უვლინდება. სწორედ ფაქტების აღნიშნული თანხვედრა ქმნის მევახშეობის კონსტელაციას შესაბამისი სამართლებრივი შედეგებით, რა დროსაც, მარტოოდენ შეთანხმებული პროცენტი კი არ ბათილდება, არამედ სესხის მთელი ხელშეკრულება და, ნორმათა დაცვითი ფუნქციიდან გამომდინარე, სარგებლის მიმღები მხარე (მევახშე) კანონშესაბამისი პროცენტის მიღების უფლებასაც კარგავს. აღნიშნული სამართლებრივი შედეგები არ უკავშირდება 138-ე მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებულ ბათილობას, რა დროსაც, გარიგების არაზნეობრივ ხასიათს მხოლოდ შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობა განაპირობებს, ხოლო სარგებლის მიმღები მხარის მიმართ გასაკიცხი მოტივაცია მოქმედებს. ასეთ დროს, შეუსაბამოდ მაღალი პროცენტის ბათილობის პირობებში, გამსესხებელი კანონისა და ზნეობის შესაბამისი პროცენტის მიღების უფლებას არ კარგავს.
მითითებულ სამართლებრივ საკითხს თუ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის ფარგლებში განვიხილავთ, აუცილებელია, ყურადღება გავამახვილოთ სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის იმ რედაქციაზე, რომელიც 2012 წლის 8 მაისამდე არსებობდა. კერძოდ, სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის პირველი ნაწილის ცვლილებამდე რედაქციის მიხედვით, გარიგება შეიძლება ბათილად ჩაითვალოს, თუ გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა და გარიგება მხოლოდ იმის წყალობით დაიდო, რომ ხელშეკრულების ერთ-ერთმა მხარემ ბოროტად გამოიყენა თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლა ხელშეკრულების მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით ან გამოუცდელობით (გულუბრყვილობით). ამდენად, ცალსახაა, რომ მევახშეობის მარეგულირებელი ნორმის ანალოგს, 2012 წლის 8 მაისამდე, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლი შეიცავდა. საკანონმდებლო ცვლილების გზით, აღნიშნული მუხლის ამოღებით მევახშეობის შემადგენლობა სხვა, უფრო ზოგადი მუხლის ქვეშ სუბსუმირდება, კერძოდ, აღნიშნული ფაქტობრივი შემადგენლობით დადებული გარიგება, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის შესაბამისად, ზნეობის საწინააღმდეგოდ მიიჩნევა და უცილოდ ბათილ გარიგებათა რეგულირების რეჟიმში ექცევა. ამდენად, თუ გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი მევახშეობის ამსახველ ნორმას ცალკე დებულებად ითვალისწინებს, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსში განხორციელებული ცვლილების შედეგად, მევახშეობის ფაქტობრივი კონსტელაცია, ზოგადად, ზნეობის საწინააღმდეგო გარიგებათა რიგს განეკუთვნება. ნორმის განმარტების მიზნებისათვის კი, სარგებლის მიმღები მხარის ქმედების მართლწინააღმდეგობისა და ბრალის ხარისხის გათვალისწინებით, სამართლებრივი შედეგის დიფერენცირება ხდება, რა დროსაც, განმარტების მიზნებისათვის, დიდწილად იმ ქვეყნის ნორმატიული წყარო გვეხმარება, რომელიც ქართული სამოქალაქო კოდექსის ამგვარი ფორმით არსებობის ინსპირაცია გახდა.
1 თ.ზამბახიძე, სამოქალაქო კოდექსის კომენტარები, მუხლი 623, http://www.gccc.ge/
2 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 20.05.2016 გადაწყვეტილება, Nას-1245-1168-2015
3 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 14.12.2015 განჩინება, საქმეზე Nას-361-343-2015
4 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 20.06.2018 განჩინება, საქმეზე Nას-285-285-2018
5 Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.193
6 ქ.მესხიშვილი, სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი III, თბილისი, 2019, მუხლი 385
7 იქვე.გვ.526-527
8 ი.კროპჰოლერი, გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის სასწავლო კომენტარი, მე-13 გამოცემა, &320, ველი
9 Brox/Walker,Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.189
10 ibid.194
11 Habersack, Münchener Kommentar, BGB, &781, Rn.3
12 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.359
13 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.361
14 Larenz/Canaris, Lehrbuch des Schuldrechts, Band II/2, Besinderer Teil, C.H. Beck, München, 1994
15 Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.189
16 გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 138
17 ი.კროპჰოლერი, გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, თბილისი, 2014, გვ.66
18 BGH DB 1976,766
19 BGHZ NJW, 1980, 1155
20 Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.194
21 ი.კროპჰოლერი, გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, თბილისი, 2014, გვ.64
22 იქვე, გვ.66
23 BGH NJW 1984, 2292,2294 nach Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.194
24 Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.194
25 BGHZ NJW, 2002, 3165 nach Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.194
26 BGHZ NJW, 104, 105 nach Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.194
27 Brox/Walaker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.194
28 BGH NJW 1983, 115, nach Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.194
29 BGH NJW 1985, 1305, nach Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.194
30 BGH NJW, 1983, 1420, 1423; NJW, 1989, 3217, 3218; დეტალურად იხ.MüKo-Schwab, Rn. 69 ff.
31 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 12.11.2018 განჩინება, საქმეზე Nას-1146-2018
32 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 28.07.2015 განჩინება, საქმეზე N ას-663-629-2015
33 იხ.იქვე
34 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 03.11.2017 განჩინება, საქმეზე Nას-894-834-2017
35 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 05.05.2019 განჩინება, საქმეზე N ას-248-2019
36 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 30.06.2017 განჩინება, საქმეზე Nას-408-381-2017
37 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 12.11.2018 განჩინება, საქმეზე Nას-1146-2018
38 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 28.07.2015 განჩინება, საქმეზე N ას-663-629-2015
39 იხ.თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 12.02.2020 განჩინება, საქმეზე N2ბ/2807-19
40 Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.194
41 BGH NJW 1983, 1420, 1422 f.nach Brox/Walker, Besonderes Schuldrecht, 27.Auflage, Verlag, C.H.Beck, s.197
42 ibid. s. 197
43 D.Loochelders, Schuldrecht, Besonderr Teil, Crl Heimanns Verlag,S.138
44 D.Medicus, Bürgerliches Recht, Rn.700, nach D.Loochelders, Schuldrecht, Besonderr Teil, Crl Heimanns Verlag,S.138
45 შეესაამება მევახშეობის შემადგენლობას გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის (გსკ) 138.2 მუხლის მიხედვით.
46 შეესაამება მევახშეობის მსგავს შემადგენლობას გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის (გსკ) 138.1 მუხლის მიხედვით.
47 იხ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 62-ე მუხლი
48 გერმანული სამართლის მიხედვით, სწორედ აღნიშნული ტიპის ხელშეკრულებებს განეკუთვნება მევახშეობა, გათვალისწინებული გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლის მე-2 ნაწილით.
49 იხ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 976-ე მუხლის მე-2 ნაწილი „დ“ ქვეპუნქტი
50 D.Loochelders, Schuldrecht, Besonderr Teil, Crl Heimanns Verlag,S.138
